سیبری

در سیبری از قدیم اقوام کوچ‌گرد گوناگونی نظیر انتس‌ها، ننتس‌ها، هون‌ها، سکاهای ایرانی‌تبار و اویغورها زندگی می‌کردند. خان سیبر در نزدیکی شهر امروزی توبولسک از چهره‌های شاخص این مناطق بود. در سال ۶۳۰ او از کوبرات به عنوان خاقان بلغارهای بزرگ کهن پشتیبانی کرد. مغول‌ها بخش بزرگی از این مناطق را در اوایل سدهٔ سیزدهم به تصرف خود درآوردند.

با فروپاشی اردوی زرین، خانات خودگردان سیبر در اواخر سدهٔ پانزدهم میلادی اعلام موجودیت کرد. یاقوت‌های ترک‌زبان تحت فشار حملات قبایل مغول در خلال سال‌های ۱۳ تا ۱۵ میلادی از محدودهٔ دریاچهٔ بایکال به سمت شمال کوچیدند. سیبری در دوره‌های تاریخی جمعیت بسیار کمی داشت به‌طوری‌که جان اف. ریچارد، تاریخ‌نگار، می‌نویسد: «به احتمال زیاد در اواخر دوران مدرن، سیبری جمعیتی بیش از سیصد هزار نفر نداشته‌است.»

در پایان سدهٔ ۱۵، قبایل تاتار بر سرزمین‌های شرق کوه‌های اورال یا همین سیبری تسلّط یافتند. افزایش قدرت روسیه از سوی غرب در سدهٔ شانزدهم باعث تضعیف خانات سیبری شد. در ۱۵۸۲، مردم روس سپاهی تشکیل دادند و همراه با کازاک‌ها، تاتارها را شکست دادند. نخست، گروه‌هایی از بازرگانان و کازاک‌ها وارد منطقه شدند و سپس ارتش روسیه فرمان یافت تا برای حفاظت از مهاجران روس که از روسیه اروپایی می‌آمدند هرچه بیشتر به سمت شرق دژهایی را بنا کند. شهرهای نظیر مانگازیا، تارا، ینی‌سئیسک و توبولسک در این دوره ساخته شدند که در آن میان توبولسک به عنوان مرکز سیبری شناخته شد.

در این دوره، سیبیر نام دژی در قاشلیق در نزدیکی توبولسک بود. گراردوس مرکاتور در نقشه‌ای که در سال ۱۵۹۵ منتشر کرد نام سیبیر را هم برای این سکونتگاه و هم برای مناطق مجاور آن در سمت چپ رودخانهٔ اُب به کار برده‌است. منابع دیگر حکایت می‌کنند که شیبه، از اقوام بومی تونگوزی منطقه، مقاومت سختی در برابر گسترش روس‌ها به آنسوی اورال از خود نشان دادند. برخی گفته‌اند که نام سیبری شکل روسی‌شده نام این قوم است.

تا میانه‌های سدهٔ هفدهم میلادی روسیه مناطق مختلف تحت کنترل خود در سیبری را تا اقیانوس آرام رساند. حدود ۲۳۰ هزار روس تا سال ۱۷۰۹ در سیبری سکونت گزیده بودند. سیبری بعدها از تبعیدگاه‌های عمدهٔ سیاسی در روسیه شد. از زمان امپراتوری پتر یکم (۱۷۲۵-۱۶۷۲) تا زمان فروپاشی شوروی، زندانیان سیاسی و جنایتکاران محکوم به کار اجباری و آنانی که از سوی دولت برای جامعه خطرناک تشخیص داده می‌شدند را به سیبری اعزام می‌کردند.

نخستین تغییر بزرگ در سیبری ساخت راه‌آهن سراسری سیبری بود که در خلال سال‌های ۱۸۹۱ تا ۱۹۱۶ انجام شد. این خط آهن پیوند سیبری را با روسیه تحت فرمان نیکلای دوم، که به سرعت در حال صنعتی شدن بود، نزدیک‌تر کرد. بین سال‌های ۱۸۰۱ تا ۱۹۱۴ در حدود نیم میلیون نفر از روسیهٔ اروپایی به سیبری مهاجرت کردند. بین سال‌های ۱۸۵۹ تا ۱۹۱۷ نیز نیم میلیون نفر به خاور دور روسیه مهاجرت کردند. سیبری منابع طبیعی وسیعی دارد و در جریان در سدهٔ بیستم بهره‌برداری از این منابع در مقیاس وسیع آغاز شد و شهرهای صنعتی متعددی در سراسر این منطقه سر برآوردند.

در سال ۱۹۰۸ بر اثر سقوط یک شهاب‌سنگ در سیبری شمالی، چاهی حفر شد که قطر دهانهٔ آن متجاوز از ۴۵ متر بود و همهٔ درختانی را که در ۳۰ کیلومتری اطراف محل سقوط بود، از جا کند. این منطقه غیرمسکونی بود. این رویداد به نام رویداد تونگوسکا معروف است.

در دهه‌های اولیهٔ اتحاد شوروی، به ویژه از دههٔ ۱۹۳۰ تا دههٔ ۱۹۴۰، شوروی سیستمی از اردوگاه‌های کار اجباری به نام گولاگ را ترتیب داد که جانشین سیستم پیشین یعنی کاتورگا شد. بنابر آمارهایی که بعدها افشا گردید از ۱۹۲۹ تا ۱۹۵۳ بیش از ۱۴ میلیون نفر به این اردوگاه‌ها فرستاده شدند که بسیاری از آن‌ها در سیبری واقع بود. ۷ تا ۸ میلیون نفر دیگر نیز توسط دولت شوروی از خانه و کاشانهٔ خود آواره شده و به مناطق دوردست نظیر سیبری تبعید شدند. در این روند گاه کل یک قوم یا یک ملیت از زادبوم خود اخراج شده به دوردست‌ها تبعید می‌شد.

سیبری یک سرزمین صاف و هموار است و بخش بزرگی از آن را دشت‌ها تشکیل داده‌اند. سیبری همچنین سرزمین جنگل‌های انبوه، رودهای پرآب و دشت‌های یخ زده‌است. زمستان‌های بسیار سرد سیبری و تابستان‌های تقریباً داغ آن باعث شده تا قرن‌ها جمعیت چندانی در آن زندگی نکند.

سیبری حدود ۷۷٪ از خاک روسیه و ۱۰ درصد از مساحت خشکی‌های کرهٔ زمین را دربر می‌گیرد. گرچه سیبری به‌طور کامل در قارهٔ آسیا واقع شده‌است، بسیاری از نهادها از جمله سازمان ملل در آمارهای خود، کشورها را تقسیم نکرده و گاهی تمام روسیه را به عنوان بخشی از اروپا و اروپای شرقی به‌شمار می‌آورند.

ناحیه‌های اصلی سیبری عبارتند از دشت غربی سیبری و فلات مرکزی سیبری.

یاقوتستان شرقی و مرکزی رشته‌کوه‌های متعددی را از شمال به جنوب در خود جای داده که مربوط به دوران دوره‌های گوناگون زمین‌شناختی هستند. ارتفاع این کوهستان‌ها تا ۳٬۰۰۰ متر می‌رسد اما بالاتر از چند صد متر تقریباً هیچ گیاهی بر روی آن‌ها نمی‌روید. کوهستان ورخویانسک در دورهٔ پلیستوسن به‌طور وسیع زیر یخچال‌های طبیعی قرار گرفته بود، اما آب و هوا در آن دوره چنان خشک بود که ارتفاعات پایین‌تر از دسترس یخچال‌ها به دور مانده بودند.

در این ارتفاعات پایین‌تر دره‌های پرشماری وجود دارند که بسیاری‌شان ژرف و پوشیده از جنگل‌های سیاه‌کاج هستند، به جز در شمال دور که زمین‌های توندرایی غلبه پیدا می‌کنند. زمین‌های سیبری بیشتر از جنس توربل (نوعی از خاک یخی (جلی‌سول)) است. لایهٔ فعال خاک در این زمین‌ها معمولاً عمقی کمتر از یک متر دارند، به جز در نزدیکی رودخانه‌ها.

بلندترین نقطهٔ سیبری آتشفشان فعال کلیوچفسکایا سوپکا، در شبه‌جزیرهٔ کامچاتکا است که قلهٔ آن ۴٬۶۴۹ متر بلندا دارد.

دریاچهٔ بایکال، دریاچه‌ای است بزرگ با حیات وحشی منحصر به فرد. خوک آبی آب شیرین تنها در این دریاچه زندگی می‌کند.

سیبری سرزمین جنگل‌های انبوه است. جنگل‌های تایگا که بیشتر از درختان سرو و مخروطیان دیگر تشکیل شده‌اند، جَنوب سیبری را دربر گرفته‌اند.

پرجمعیت‌ترین شهر سیبری و همچنین سومین شهر پرجمعیت روسیه شهر نووسیبیرسک است. نووسیبیرسک امروزی مرکز مهم تجاری، علمی، تولیدی و فرهنگی در بخش آسیایی روسیه است. امسک به عنوان پایتخت موقت روسیه نقش مهمی در جنگ داخلی روسیه ایفا کرد و همچنین در توسعه و اداره آسیای مرکزی نقش داشت. این شهر علاوه بر موقعیت فرهنگی، به قطب اصلی پالایش نفت، آموزش، حمل و نقل و کشاورزی تبدیل شده‌است.

دیگر شهرهای تاریخی سیبری عبارتند از: توبولسک (اولین پایتخت و تنها کرملین در سیبری)، تومسک (پیش از این یک شهر بازرگانی ثروتمند) و ایرکوتسک (محل پیشین فرماندار کل سیبری شرقی، در نزدیکی دریاچه بایکال).

سایر شهرهای بزرگ عبارتند از: بارنائول، کمروف، کراسنویارسک، نووکوزنتسک، تیومن. تعاریف وسیع‌تری از سیبری جغرافیایی نیز شامل شهرهای چلیابینسک و یکاترینبورگ در اورال، خاباروفسک و ولادی‌وستوکدر خاور دور روسیه و حتی پتروپاول در قزاقستان و هاربین در چین است.

سیبری زمستان‌هایی بسیار سرد دارد؛ به‌طوری‌که گاه در زمستان‌ها دمای هوای این منطقه تا ۶۷− درجهٔ سانتی‌گراد نیز می‌رسد و این منطقه به سردترین نقطهٔ مسکونی زمین تبدیل می‌شود. تابستان‌های این منطقه هم نسبتاً داغ هستند. در کل سیبری به عنوان منطقه‌ای سردسیر شناخته می‌شود. مناطق خاصّی در شمال و خاور سیبری بسیار سردسیر هستند.

اویمیاکن روستایی واقع شده در طول رودخانه ایندیگیرکا در شمال شرقی جمهوری یاقوتستان با جمعیتی در حدود ۸۰۰ نفر، یکی از نامزدها برای عنوان سردترین نقاط دنیا می‌باشد زیرا در روز بیست و ششم ژانویهٔ ۱۹۲۶ دمای ۷۲- درجهٔ سانتی‌گراد در این نقطه به ثبت رسیده‌است.

گرم شدن هوا در جهان از همه زودتر در نواحی شمالگان صورت می‌گیرد و به این خاطر یخ دائمی خاک منجمد زمین‌های سیبری در حال آب شدن است. بنا به اطلاع وزارت اوضاع اضطراری روسیه، در استان یاکوتسک ۲۵ درصد خانه‌های قدیمی ویران شده و علت آن آب شدن خاک منجمد است. دولت روسیه برنامهٔ تخلیهٔ افراد ساکن این خانه‌ها را راه‌اندازی کرده‌است. در بیست سال اخیر خانه‌ها در سیبری برای اینکه زیر آب نروند بر پایه‌های چوبی ساخته می‌شوند.

مهم‌ترین جانوران در سیبری از راستهٔ جفت‌سم‌سانان دو حیوان، یعنی آهوی ختن سیبری و واپیتی منچوری و از راستهٔ گوشت‌خوارسانان خرس قطبی، خرس قهوه‌ای، خرس سیاه آسیایی، ببر سیبری ، گرگ ، پلنگ آموروگربه وحشی هستند. نوئل سیبری و کاج کوتولهٔ سیبری از درخت‌های اصلی منطقه هستند.

مناطق مختلف ایران، در زمستان، میزبان انواع پرندگان مانند حواصیل، اگرت، اردک و چنگر از مناطق سرد سیبری هستند.

معادن بسیاری در سیبری وجود دارند و بخش عمدهٔ زغال سنگ و طلای روسیه از معادن این منطقه استخراج می‌شوند. جلگه‌های غربی سیبری دارای معادن نفت و گاز طبیعی هستند.

تولید نفت از منطقهٔ سیبری از سال ۱۹۷۰ آغاز شده‌است و میدان‌ها سیبری در آستانهٔ قرار گرفتن در نیمهٔ دوم عمر خود هستند.

در سال ۲۰۱۷ میلادی، منطقهٔ سیبری غربی با تولید حدود ۶ میلیون و ۴۷۰ هزار بشکه از نفت روسیه، مهم‌ترین منطقهٔ تولیدی این کشور به‌شمار آمد. اما کم‌بازده شدن چاه‌های این منطقهٔ نفتی و سرمای طاقت‌فرسای این منطقه، مسکو را با چالش‌های جدی مواجه کرده‌است، به‌طوری‌که گفته می‌شود در صورت عدم سرمایه‌گذاری مناسب با این حجم از تولید، تولید از سیبری طی ۱۰ سال پس از آن سال به زیر ۳ میلیون بشکه در روز سقوط می‌کند. روسیه با توجه به منابع عظیم نفت و گاز در منطقهٔ سیبری شرقی و خاور دور، شرق را هدف رشد صنعت انرژی خود قرار داده‌است و سرمایه‌گذاران را به آن سو هدایت می‌کند. با توجه به چنین تغییر جغرافیایی، این کشور خط لوله‌های جدیدی را به سمت چین ایجاد و شمار اکتشاف میدان‌های نفت و گاز خود را افزایش می‌دهد.

• بخاراییان سیبریه

• ویکی‌پدیای انگلیسی، نسخهٔ ۷ ژوئن ۲۰۰۹.
• حقایق، بابک و دیگران. «دائرةالمعارف بزرگ زرّین»، سوّم. تهران:نشر آویژه، ۱۳۷۷ شابک ‎۹۶۴−۴۰۷−۲۳۸−۳.