سها

سُها اسمی عربی است. اگر آن را به صورت سُهیٰ به عنوان اسمی مشتق (دارای ریشه فعلی) در نظر بگیریم، صیغه مجهول از ریشه سَهَوَ، به معنای فراموش شده است. شاید به دلیل نور کمی که داشته‌است در آسمان شب، به فراموشی سپرده شده‌است.
البته امروزه این ستاره آسان‌تر از قبل دیده می‌شود، که ممکن است به این دلیل باشد که یا نسبت به قبل پرنورتر شده‌است، یا این‌که به مرور زمان فاصله زاویه‌ای آن از عناق (مئزر) بیشتر شده‌است، یا این‌که نور ستاره عناق کاهش یافته‌است، و امکان دیده شدن این ستاره را آسان‌تر کرده‌است.

اما اگر واژه س‌ها را یک اسم جامد عربی (بدون ریشه فعلی) در نظر بگیریم، معنای فوق بر آن مترتب نمی‌شود. در تاریخ، یکی از اسامی نجمه خاتون مادر علی بن موسی الرضا، سها ذکر شده‌است. از دیگر اسامی این بانو، تُکتَم، اَرْوی، سُکَن، خَیْزُران و مرسیه است.

با توجه به اینکه فرهنگ و ادب از ویژگی‌های بارز ایرانیان باستان بوده و به ستاره‌شناسی نیز علاقه‌مند بوده‌اند، در ادبیات کهن آثاری از این علاقه پدیدار است. از جمله آن‌ها ستاره سُها در شعر و ادب فارسی است:
مولوی:

این برون از آفتاب و از سهاست.

و آن درون از عکس انوار علاست.

سعدی:

در نعت او زبان فصاحت کجا رسد

خود پیش آفتاب چه پرتو دهد سها

سوزنی سمرقندی:

چنان به نور دو چشمم رسید نقصانی

که جز س‌ها ننماید مه منیر مرا

سنایی غزنوی:

آنگاه قدر او بشناسند با یقین

کآید شب و پدید شود بر فلک سها

مسعود سعد:

ظاهر آن آفتاب کز نورش

آفتاب فلک س‌ها باشد

ناصر خسرو:

معروف ناپدید س‌ها بود بر فلک

من بر زمین کنون بمثال س‌ها شدم

خاقانی:

خورشید را بر پسر مریم است جا

جای س‌ها بود به بر نعش و دخترش

ستارگان بنات النعش و از جمله سها، همگی در صورت فلکی خرس بزرگ یا دب اکبر قرار دارند. این صورت فلکی شبیه به یک ملاقه یا آبگردان در آسمان شب دیده می‌شود. صورت فلکی خرس بزرگ بخاطر نزدیک بودن به منطقه قطبی و کمک گرفتن از این صورت فلکی برای یافتن ستاره قطبی (جُدَی)، باعث شده تا منجمان و رصدگران توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند و حتی عامه مردم نیز اغلب، این صورت فلکی را می‌شناسند.

این صورت فلکی که از اواخر زمستان تا پایان بهار و سپس تااواسط تابستان بهترین شرایط رصدی را داراست، دارای ستارگان شاخص و معروف بسیاری است.

فهرست ستارگان نقش آبگردان

هشت ستاره، نقش دب اکبر (آبگردان یا ملاقه) را پدیدمی‌آورند. چهار ستاره که کاسه را تشکیل می‌دهند با نام‌های دبه (ظهر دب اکبر)، مراق، فخذ و مغرز معروف اند که همه اسامی عربی‌اند. دبه به معنای خرس است و مراق به معنی گرده و فخذ و مغرز به ترتیب به معنای ران و بن دم خرس‌اند. ستاره‌هایی که دستهٔ آب گردان را تشکیل می‌دهند به نام‌های قائد، عناق، و جون موسوم‌اند و باز هم نام‌های عربی به معنای جلودار و بزغاله‌اند. در نزدیکی عناق ستاره کوچک سُها قرار دارد. اعراب این دو ستاره را اسب و سوار می‌نامیدند. روشنی ظاهری هشت ستارهٔ آب گردان با هم فرق می‌کند: دبه پر نورترین آن‌ها و مغرز کم فروغ‌ترین شان است.

ستاره س‌ها دارای قدر ظاهری حدود ۴ است. درخشندگی آن ۱۲ برابر وجرم آن ۱٫۶ برابر جرم خورشید است.
در گذشته از این دو ستاره (س‌ها و عناق) که دارای جدایی زاویه‌ای ۱۱ دقیقه‌ای (حد پایین قابل تشخیص توسط چشم انسان) هستند، برای آزمایش توان بینایی افراد استفاده می‌شده‌است.
این ستاره از رده طیفی A5V می‌باشد. فاصله آن با ستاره عناق در حدود ۳ سال نوری بوده و مهمتر اینکه دارای ارتباط گرانشی با عناق می‌باشد.
س‌ها ستاره‌ای است از رشته اصلی، که در مرحله هیدروژن سوزی بسر می‌برد.

ستاره سها تقریباً ۸۰ سال نوری با زمین فاصله دارد.

برای رصد ستاره س‌ها کافیست صورت فلکی خرس بزرگ را در آسمان پیدا کنید و سپس با استفاده از یک دوربین دوچشمی نجومی یا شکاری دوتایی عناق و س‌ها را از یکدیگر تفکیک کنید.
هنگامی که خورشید غروب می‌کند در سمت شمال آسمان، هفت ستاره خرس بزرگ نمایان می‌شوند و دوتایی عناق و ستاره س‌ها درست در وسط دسته آبگردان دب اکبر قرار دارند. برای رصد هرچه بهتر این دوتایی استفاده از دوربین دو چشمی پیشنهاد می‌شود، زیرا این مقدار از جدایی زاویه‌ای به سادگی با هر دوربین دوچشمی قابل تشخیص و است. استفاده از تلسکوپ نیز می‌تواند مفید باشد، اما نباید انتظار داشته باشید مانند دیگر اجرام آسمان شب لکه‌ای مه آلود یا ستارگان انبوه مشاهده شود بلکه همان دو ستاره اصلی و شاخصی که در کنار هم می‌بینید قطعاً عناق و س‌ها هستند.
اگر آسمان منطقه‌ای که رصدمی کنید پاک و به دور ا ز آلودگی نوری بوده و چشمانی تیزبین داشته باشید، حتماً سعی کنید این دوتایی را با چشم غیر مسلح رصد کنید. اگر توانستید این دو ستاره را جدا از هم تشخیص دهید، چشمان شما از سلامت کامل برخوردار هستند.

• لغت‌نامه دهخدا، مدخل س‌ها و سهی
• نجوم به زبان ساده، مایر دگانی
• http://stars.astro.illinois.edu/sow/Alcor.htm