خرس بزرگ
خرس بزرگ یا دُبّ اکبر نام یکی از صورت‌های فلکی در نیمکره شمالی آسمان است. خرس بزرگ یکی از معروف‌ترین صورت فلکی‌های آسمان و همچنین مهم‌ترین صورت فلکی فروردین ماه است. پنج ستارهٔ کاسهٔ آبگردان آن با یکدیگر در ارتباط هستند و در یک جهت و با یک سرعت در فضا حرکت می‌کنند. شکل و وضعیت این صورت فلکی هر ۱۰۰٬۰۰۰ سال یکبار تغییر می‌کند و آن به این دلیل است که وضعیت دو ستارهٔ انتهایی دستهٔ آبگردان که عناق و قائد نام دارند نسبت به پنج ستارهٔ دیگر عوض می‌شود.
| صورت فلکی | |
| کوته‌نوشت | UMa |
|---|---|
| نام لاتین | Ursa Major |
| نام‌های دیگر | دب اکبر |
| بُعد | ۱۰٫۶۷ |
| میل | +۵۵٫۳۸° |
| چارَک (ربع آسمان) | NQ۲ |
| پهنه | ۱۲۸۰ مربع درجه (۳) |
| ستارگان اصلی | ۷ |
| ستارگان بایر/فلَمستِد | ۹۳ |
| ستاره‌های دارای سیاره | ۲۱ |
| ستاره‌های درخشان‌تر از ۳.۰۰ | ۷ |
| ستاره‌های نزدیک‌تر از ۱۰.۰۰ پارسک (۳۲.۶۲ سال نوری) | ۸ |
| درخشان‌ترین ستاره | جون (اپسیلون خرس بزرگ) (۱٫۷۶) |
| اجرام مسیه | ۷ |
| بارش‌های شهابی | بارش شهابی آلفا خرس بزرگ (دبه) بارش شهابی اسدی |
| صور فلکی هم‌جوار | خرس کوچک اژدها قیفاووس زرافه سیاهگوش شیر کوچک شیر گیسو اژدها تازی‌ها گاوران |
| رویت‌پذیر از عرض‌های جغرافیایی +۹۰° و −۳۰°. بهترین مشاهده در ۲۱:۰۰ (۹ شب) در ماه فروردین. | |
برخی هفت ستارهٔ پرنورتر این صورت فلکی دب اکبر می‌نامند، ولی صحیح آن است که این ستاره‌ها فقط بخشی از دب اکبر می‌باشند، و صورت فلکی دب اکبر دارای ستاره‌های بیشتری است. هفت ستارهٔ پرنورتر آن ملاقه بزرگ، بنات النعش یا هفت‌اورنگ نام دارند. همچنین می‌توان از دب اکبر برای جهت‌یابی و قبله‌یابی استفاده کرد.
نام
در قدیم، این صورت فلکی را به شکل یک خرس تصور کرده‌اند، و از آن‌جا که صورت فلکی کوچک‌تر دیگری هم شبیه خرس بوده‌است، این را خرس بزرگ و آن دیگر را خرس کوچک نامیده‌اند. معنای نام آن در بسیاری از زبان‌های دیگر هم به همین معناست: در عربی «دُبّ اکبر»، در انگلیسی Great Bear و در لاتین Ursa Major نامیده می‌شود. «دُب» به معنای خرس نر است.
ویژگی‌ها
خرس بزرگ ۱۲۷۹٫۶۶ درجه مربع یا ۳٫۱۰ درصد از کل آسمان را پوشش می‌دهد و بنابر این سومین صورت فلکی بزرگ است. در سال ۱۹۳۰، اوژن ژوزف دلپورت مرزهای صورت‌های فلکی را رسماً در اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی (IAU) تعیین کرد و خرس بزرگ را به عنوان یک چندضلعی نامنظم ۲۸ وجهی تعریف کرد. در دستگاه مختصات استوایی، این صورت فلکی بین مختصات بُعد ۸ ۰۸٫۳ تا ۱۴ ۲۹٫۰ و بین میل +۲۸٫۳۰° و +۷۳٫۱۴° امتداد دارد.
خرس بزرگ با هشت صورت فلکی دیگر هم‌مرز است: اژدها در شمال و شمال شرق، گاوران در شرق، تازی‌ها در شرق و جنوب شرقی، گیسو در جنوب شرقی، شیر و شیر کوچک در جنوب، سیاهگوش در جنوب غربی و زرافه در شمال غرب. اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی در سال ۱۹۲۲ مخفف «UMa» را برای خرس بزرگ تعیین کرد.
ستاره‌های خرس بزرگ
هفت ستارهٔ پرنور نقش دب اکبر (آبگردان یا ملاقه) را پدیدمی‌آورند. چهار ستاره که کاسه را تشکیل می‌دهند با نام‌های دبه (ظهر دب اکبر)، مراق، فخذ و مغرز معروف اند که همه اسامی عربی‌اند. دبه به معنای خرس است و مراق به معنی گرده و فخذ و مغرز به ترتیب به معنای ران و بن دم خرس اند. ستاره‌هایی که دستهٔ آب گردان را تشکیل می‌دهند به نام‌های قائد، عناق، و جون موسوم‌اند و باز هم نام‌های عربی به معنای جلودار و بزغاله‌اند.
در نزدیکی عناق ستاره کوچک سُها قرار دارد. اعراب این دو ستاره را اسب و سوار می‌نامیدند. روشنی ظاهری هفت ستارهٔ آب گردان با هم فرق می‌کند: دبه پر نورترین آن‌ها و مغرز کم فروغ‌ترین شان است.
جهت‌یابی با خرس کوچک و خرس بزرگ
ستاره قطبی در انتهای صورت فلکی خرس کوچک است که به کمک امتداد ستارگان مراق و دبه خرس بزرگ شناخته می‌شود.
از ستارگان هدایت گر نیز می‌توان برای قبله‌یابی نیز استفاده کرد. در صورت اتصال انتهای ستارگان هدایت گر و پیدایش ستاره قطبی، می‌توان جهت قبله را با تقریب ۳۲٫۷ درجه تخمین زد. (دلیل این تقریب بالا، انحراف محوریت ستارگان در فصول مختلف سال می‌باشد)
افسانه‌ها
بنابر افسانه‌های کهن یونانی خرس نشان دهندهٔ کالیستو دختر شاه آرکادیا و معشوقهٔ ژوپیتر بود و ژوپیتر برای حفاظتش او را به شکل خرسی درآورد و بر آسمان‌ها نهاد.
بنابر افسانه‌ای دیگر روح بزرگ خرس بزرگ را با قصد و عمد بر آسمان نهاد تا گاهشمار خرس‌های زمینی باشد در نیم سالی که خرس بزرگ بر ارتفاعی کم جای دارد همهٔ خرس‌های زمینی در غارهای خود می‌مانند و خود را گرم نگه می‌دارند. وقتی خرس بزرگ در آسمان اوج می‌گیرد خرس‌ها نیز غارهایشان را ترک می‌کنند زیرا تابستان آغاز شده.
اجرام عمق آسمان
با نگاه دقیق تر به دب اکبر شاهد حضور چند کهکشان در آن هستیم، در قسمت شمالی آن M۸۱ و M۸۲ حضور دارند که در حدود ۱۰ میلیون سال نوری از ما فاصله دارند. M۸۱ یک کهکشان مارپیچی از قدر هفتم است که با دوربین‌های کوچک به شکل بیضوی و به رنگ شیری–سفید دیده می‌شود. M۸۲ را هم که یک کهکشان مارپیچی است می‌توان با دوربین‌های دو چشمی مشاهده نمود اما نسبت به M۸۱ کوچک‌تر و دارای فقط ۲۵ درصد از درخشندگی M۸۱ است.
نگارخانه
منابع
- ↑ "Ursa Major, Constellation Boundary". The Constellations. International Astronomical Union. Archived from the original on 5 June 2013. Retrieved 16 August 2015.
- ↑ "The Constellations". Retrieved 2019-06-07.
- کتاب نجوم به زبان ساده -مایر دگانی
- آکادمی علوم فضایی ایران بایگانی‌شده در ۱۵ اوت ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine