شیر (صورت فلکی)

شیر ستارگان پرنور بسیاری دارد که توسط باستانیان کشف شده‌بود. این صورت فلکی شامل ۴ ستاره از قدر ظاهری ۱ و ۲ می‌شود که باعث اهمیت این صورت فلکی هستند:

• قلب‌الاسد (Regulus - به معنای قلب شیر) - ستاره آلفای شیر: در جلوی شیر پایین‌ترین ستاره، ستاره‌ای از رشته اصلی با رنگ آبی-سفید، با قدر ظاهری ۱٫۳۴، در فاصله ۷۷٫۵ سال نوری از زمین. این ستاره دوتایی ظاهری است که ستارگان این دوتایی با دوربین دوچشمی قابل تفکیک هستند. ستاره دوم این جفت‌ستاره قدر ظاهری ۷٫۷ دارد.
• ذنب‌الاسد (Denebola یا Beta Leonis - به معنای دم شیر) - ستاره بتای شیر: در پشت شیر در خلاف قلب‌الاسد، ستاره‌ای از رشته اصلی با رنگ آبی-سفید، با قدر ظاهری ۲٫۲۳، در فاصله ۳۶ سال نوری از زمین.
• جبهةالاسد یا جبهه (Algieba یا Gamma Leonis - به معنای پیشانی شیر) - ستاره گامای شیر: ستاره‌ای دوگانه با ستاره سومی (جدا از این دو ستاره دوگانه) به‌طور ظاهری کنار یکدیگر قرار دارند. ستاره اول و دوم این سامانه با تلسکوپ کوچک و ستاره سوم با دوربین دوچشمی قابل تفکیک هستند.
  • ستاره اول: ستاره‌ای از نوع غول با رنگ طلایی- زرد، با قدر ظاهری ۲٫۶۱
  • ستاره دوم: ستاره‌ای از نوع غول با رنگ طلایی- زرد (مانند ستاره اول)، با قدر ظاهری ۳٫۶
    • این دو ستاره با دوره تناوب ۶۰۰ سال به دور هم می‌چرخند و از زمین ۱۲۶ سال نوری فاصله دارند.
  • ستاره سوم (جدا از ستاره دوگانه): با رنگ زرد کم‌رنگ، با قدر ظاهری ۴٫۸
• ظَهرالاسد (Zosma یا Delta Leonis - به معنای پشت شیر) - دلتای شیر: ستاره‌ای با رنگ آبی-سفید، با قدر ظاهری ۲٫۵۸، در فاصله ۵۸ سال نوری از زمین.
• اپسیلون شیر (Epsilon Leonis): ستاره‌ای از نوع غول با رنگ زرد با قدر ظاهری ۳٫۰۰، در فاصله ۲۵۱ سال نوری از زمین.
• ضفیره (Zeta Leonis یا Adhafera - به معنای گیسوی شیر) - زتای شیر: یک سه‌تایی ظاهری است.
  • ستاره اول: ستاره‌ای از نوع غول سفید با قدر ظاهری ۳٫۶۵، در فاصله ۲۶۰ سال نوری از زمین.
  • ستاره دوم - ۳۹ شیر: نسبت به دو ستاره دیگر جنوبتر است و قدر ظاهری آن ۵٫۸ است.
  • ستاره سوم - ۳۵ شیر: نسبت به دوستاره دیگر شمال‌تر است و قدر ظاهری آن ۶٫۰ است.
• یوتا شیر (Iota Leonis): ستاره‌ای دوگانه است که با تلسکوپ متوسط قابل تفکیک است. البته در سال ۲۰۵۳ تا ۲۰۶۳ میلادی از یکدیگر دور می‌شوند و با تلسکوپ کوچک نیز قابل تفکیک خواهند بود. با چشم غیرمسلح یوتا شیر به رنگ زرد کم‌رنگ با قدر ظاهری ۴٫۰ دیده می‌شود. این سامانه ۷۹ سال نوری از زمین فاصله دارد. دو ستاره این سامانه قدر ظاهری ۴٫۱ و ۶٫۷ دارند و دوره تناوبشان ۱۸۳ سال است.
• تاو شیر (Tau Leonis): این ستاره دوتایی ظاهری است و دوربین دوچشمی قابل تفکیک‌اند.
  • ستاره اول: ستاره‌ای از نوع غول با رنگ زرد، با قدر ظاهری ۵٫۰، در فاصله ۶۲۱ سال نوری از زمین
  • ستاره دوم: ستاره‌ای با قدر ظاهری ۸
• ۵۴ شیر:(54 Leonis): ستاره‌ای دوگانه در فاصله ۲۸۹ سال نوری از زمین که با تلسکوپ کوچک قابل تفکیک است.
  • ستاره اول: ستاره‌ای با رنگ آبی-سفید با قدر ظاهری ۴٫۵
  • ستاره دوم: ستاره‌ای با رنگ آبی-سفید با قدر ظاهری ۶٫۳

دیگر ستارگان نامگذاری شده در صورت فلکی شیر:

• رأس الاسد شمالی یا مو شیر (Mu Leonis)
• خراتان یا تتا شیر یا (Theta Leonis)

همچنین این صورت فلکی یکی از ستارگان متغیر درخشان را در خود جای داده‌است. ستاره غول سرخ آر شیر (R Leonis). این ستاره یک متغیر میرا است که کمترین قدر آن ۱۰ و بیشترین قدر آن ۶ است. این ستاره به‌طور دوره‌ای تا قدر ۴٫۴ نیز روشن می‌شود. ستاره آر شیر در فاصله ۳۳۰ سال نوری از زمین دوره ۳۱۰ روزه دارد و شعاعش ۴۵۰ برابر شعاع خورشید است.

ستاره ولف ۳۵۹ (CN Leonis) یکی از نزدیک‌ترین ستارگان به زمین است. این ستاره از زمین ۷٫۸ سال نوری فاصله دارد و در صورت فلکی شیر قرار گرفته‌است. ولف ۳۵۹ یک کوتوله سرخ با قدر ۱۳٫۵ است. این ستاره به‌طور متناوب یک قدر کم یا زیاد می‌شود؛ زیرا ستاره‌ای شراره‌دار است.

ستاره گلیز ۴۳۶ (Gliese 436) ستاره‌ای کم نور در صورت فلکی شیر است که حدود ۳۳ سال نوری از خورشید فاصله دارد. به دور این ستاره سیاره‌ای فراخورشیدی هم جرم سیاره نپتون می‌چرخد.

ستاره کربنی آی آر سی ۱۰۲۱۶+ (CW Leo - IRC +10216) در طول موج ۱۰ میکرومتر یا باند N فروسرخ درخشان‌ترین ستاره آسمان است.

ستاره اس دی اس اس جی ۱۰۲۹۱۵+۱۷۹۲۷ (SDSS J102915+172927 یا Caffau's Star) ستاره‌ای از نوع جمعیت دوم است که در هاله ماده تاریک در صورت فلکی شیر واقع شده‌است. این ستاره ۱۳ میلیارد سال عمر دارد و دارای کمترین مقدار فلزینگی میان ستارگان شناخته‌شده‌است.

ستاره‌شناسان امروزی شامل تیکو براهه در سال ۱۶۰۲، دم شیر را به عنوان صورت فلکی جدیدی به نام گیسو (گیسوان برنیکه) حساب کردند و از شیر جدا کردند. همچنین در یونان و روم باستان برای گیسوان برنیکه افسانه‌هایی وجود داشته‌است.

صورت‌فلکی شیر شامل چندین کهکشان پرنور می‌شود. از جمله مسیه ۶۵، مسیه ۶۶، مسیه ۹۵، مسیه ۹۶، مسیه ۱۰۵ و کهکشان همبرگر (NGC 3628) که معروف‌ترین جرم عمق آسمان این صورت فلکی است. مسیه ۶۵ و ۶۶ و کهکشان همبرگر اعضای شیر سه‌گانه هستند. حلقه شیر (Leo Ring)، ابری از گاز هیدروژن و هلیوم، در مدار دو کهکشان موجود در این صورت فلکی یافت می‌شود.

مسیه ۶۶ (M66): کهکشان مارپیچی است که عضوی از شیر سه‌گانه می‌باشد. در فاصله ۳۷ میلیون سال نوری قرار دارد و دارای شکلی است که به خاطر لنز گرانشی اعضای دیگر شیر سه‌گانه تاحدی کشیده شده‌است که برخی ستارگان این کهکشان را دورتر نشان می‌دهد. در نتیجه ممکن است این ستارگان که به دلیل لنز گرانشی دورتر از کهکشان دیده می‌شوند، کهکشان کوتوله‌ای باشد که به دور M66 می‌چرخند. M65 و M66 در دوربین‌های دوچشمی بزرگ یا تلسکوپ‌های کوچک قابل رؤیت هستند. ولی کشیدگی آنها فقط در ابزارهای نجومی قدرتمند قابل تشخیص است.

مسیه ۹۵ و ۹۶: M95 و M96 دو کهکشان مارپیچی هستند که ۲۰ میلیون سال نوری از زمین فاصله دارند. این دو کهکشان در تلسکوپ‌های کوچک به صورت مبهم دیده می‌شوند ولی با تلسکوپ بزرگتر جزئیات بیشتری از آنها قابل رؤیت است. M95 کهکشانی از نوع مارپیچی میله‌ای است.

مسیه ۱۰۵: M105 حدود ۱ درجه از جفت کهکشان M95-M96 دورتر است. M105 کهکشانی بیضوی از قدر ۹ است و حدود ۲۰ میلیون سال نوری از زمین فاصله دارد.

ان‌جی‌سی ۲۹۰۳ (NGC 2903): کهکشانی مارپیچی میله‌ای است که توسط ویلیام هرشل در سال ۱۷۸۴ کشف شد. این کهکشان در ابعاد و شکلش بسیار به کهکشان راه‌شیری شبیه است و در فاصله ۲۵ میلیون سال نوری از زمین قرار دارد. این کهکشان در مرکزش چندین نقطه داغ وجود دارد که در نزدیکی آن، مناطقی برای تشکیل ستاره وجود دارد. ستاره‌زایی در این منطقه تصور می‌شود به دلیل وجود نوار گرد و غباری باشد که با چرخشش امواج ضربه‌ای را به منطقه‌ای با شعاع ۲۰۰۰ سال نوری می‌فرستند. قسمت‌های بیرونی کهکشان شامل چندین خوشه ستاره‌ای باز جوان می‌شود.

همچنین صورت فلکی شیر، چندین مورد از بزرگ‌ترین ساختارهای جهان قابل مشاهده را در خود جای داده‌است. برخی از این ساختارهای کشف شده عبارتند از گروه بزرگ اختروش کلوز-کمپوسانو، گروه بزرگ اختروش یو ۱٫۱۱(U1.11 LQG)، یو ۱٫۵۴ (U1.54) و گروه بزرگ اختروش سترگ که همه آنها گروه‌های بزرگ اختروش هستند. گروه بزرگ اختروش یو ۱٫۱۱(U1.11 LQG) دومین اختروش بزرگ شناخته شده‌است.

بارش شهابی اسدی در آبان رخ می‌دهد و در شب‌های ۲۶ تا ۲۸ آبان به اوج خود می‌رسد. کانون این بارش شهابی نزدیک گامای شیر (جبهه) است. عامل این بارش شهابی دنباله‌دار Tempel-Tuttle می‌باشد. اوج نرخ این بارش شهابی(ZHR) در حالت عادی، تقریباً ۱۰ شهاب در ساعت است.

بارش شهابی اسدی در ماه دی بین ۱۱ تا ۱۷ دی‌ماه (در حالت اوج خود) نیز رخ می‌دهد ولی از اهمیت کمی برخوردار است.

نام لاتین این صورت فلکی Leo است. دو هزار سال پیش صورت فلکی ماه مرداد بوده‌است. این صورت فلکی در فصل بهار در نیمکره شمالی و در پاییز در نیمکره جنوبی قابل مشاهده است. نقش آسمانی جزو معدود صورت فلکی‌هایی است که به نام خود شباهت زیادی دارند. او در آسمان همچون سلطان حیوانات جلوه می‌کند! صورت فلکی اسد در زمان‌های باستان از تقدس ویژه ای برخوردار بوده‌است. به خصوص در مصر باستان، این تقدس به طغیان سالانه نیل و قرارگرفتن خورشید در صورت فلکی اسد مربوط می‌شود، زیرا این طغیان برای باروری زمین اهمیت حیاتی داشته‌است. اسطوره این صورت فلکی زیبا و درخشان به خوان اول هرکول، قهرمان افسانه ای یونان، مرتبط می‌شود. هرکول در این مأموریت موظف بود شیری را از بین ببرد که در روستای نمیا موجب آزار و اذیت اهالی شده بود. جانور درنده عملاً شکست ناپذیر بود و پوست او سخت‌تر از فولاد می‌نمود. این شیر از اولاد تیفون، بزرگ‌ترین هیولای جهان، بوده‌است و بر طبق بعضی از داستان‌ها او توسط تیفون یا سگ ارتس یا حتی توسط خدای ماه سلن زخم ناپذیر شده‌است. غاری که شیر خوفناک و وحشی در آن می‌زیست دو راه خروجی داشت و جانور درنده به راحتی می‌توانست خود را از یکی از دو دهلیز نجات دهد. اما هرکول که پهلوان دانایی نیز بود برای انجام ماموریتش ابتدا یکی از راه‌های خروجی را بست و بر سر راه خروجی دیگر به کمین شیر خطرناک و ترسناک نشست و دو ماه طول کشید تا او را پیدا کرد. هرکول با کمان خود نیزه‌هایی به سوی حیوان پرتاب نمود، ولی نیزه‌ها به پوست سخت جانور کارگر نیفتاد و کمانه کرد. هرکول بالاخره موفق شد حیوان درنده را با دستانش خفه کند. جانور مرده نیز برای هرکول مشکلات زیادی ایجاد کرد؛ زیرا کندن پوست حیوان با ابزار معمولی غیرممکن بود. تنها یال شیر که سخت‌تر از الماس بود توانست به قهرمان کمک کند تا عاقبت پوست باشکوه و فولادین را پاره و از بدن جانور جدا سازد. در عین حال کاری که هرکول انجام داد به وسیله گیلگمش خدای خورشید نیز انجام گرفته بود، برخی می‌گویند که ارتباط شیر با خدای خورشید نیز انجام گرفته بود، برخی می‌گویند که ارتباط شیر با خدای خورشید حاصل انطباق این صورت فلکی در منطقه البروج بابلی با انقلاب تابستانی است. بزرگ ایزدان، زئوس، عاقبت شیر را به یکی از زیباترین صورت‌های فلکی منطقه البروج تبدیل کرد تا ما را در تمام زمانها به یاد پیکارهای قهرمانانه هرکول بیندازد. بسیاری از اقوام باستانی ستاره اصلی صورت فلکی اسد را که قلب الاسد نام دارد، مظهر قدرت و فرمانروای آسمان می‌شمردند. فارس‌ها آن را یکی از چهار نگهبان آسمان می‌دانستند که ثروت، قدرت و افتخار با خود می‌آورد.

معمولاً این صورت‌فلکی به شکل صورتواره داس در پشت سر شیر نمایش داده می‌شود. این صورتواره از شش ستاره تشکیل شده‌است:

• اپسیلون شیر
• رأس الاسد شمالی یا مو شیر
• ضفیره
• جبهةالاسد
• اتا شیر
• قلب‌الاسد

از سال ۲۰۰۲، خورشید از تاریخ ۱۹ مرداد تا ۲۵ شهریور در صورت فلکی شیر دیده می‌شود.

1. ↑ "Leo (constellation)". Wikipedia (به انگلیسی). 2022-08-06.