گویش الیکایی
گویش الیکایی یا طبری الیکایی (به مازندرانی: اَلیکایی) گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که ریشه در زبان طبری قدیم دارد و در شهرستان‌های آرادان،شاهرود ،گرمسار و مجن در استان سمنان و شهرستان شمیرانات، ورامین در استان تهران گویش می‌شود. گویشوران این زبان خود را اَلیکایی و زبان خود را اَلیکایی می‌نامند. گویش الیکایی در ساختمان فعلی به گویش مرکزی مازندران شباهت دارد و برخی خصوصیات نحوی آن به گویش شمیرانی شباهت دارد و از نظر واژگان با گویش قصرانی، گویش دماوندی و گویش مرکزی مازندرانی دارای شباهت می‌باشد و در حروف اضافه با گویش شهمیرزادی و گویش مرکزی مازندران دارای شباهت است. گویش الیکایی شبیه به مازندرانی به ویژه گویش ساروی است. به اعتقاد موسویان گویش الیکایی یک رشته زبان طبری آمیخته به لهجه ی مردم جبال است و شباهت نزدیکی با زبان مردم دماوند دارد. گویش الیکایی نام گویش مردمی با همین نام است. علی ذبیحی گویش الیکایی را گویشی از زبان مازندرانی می داند و به گفتهٔ وی عشایر الیکایی به زبان مازندرانی صحبت می کنند. گویش الیکایی در شهرستان های آرادان و گرمسار و مجن گویش می شود. به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان سمنان و به نقل از علیرضا شاه حسینی، گویش الیکایی برگرفته از زبان مازندرانی و طبری است.
| الیکایی | |
|---|---|
| زبان بومی در | ایران استان سمنان |
| الفبای فارسی | |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | – |
محدوده جغرافیایی
گویش الیکایی در شهرستان‌های آرادان و شاهرود و گرمسار و مجن در استان سمنان و فیروزکوه، دماوند و شهرستان شمیرانات و ورامین در استان تهران گویش می‌شود.
ایل الیکایی
الیکایی نام ایل بزرگی است که درمناطق گرمسار، آرادان، مجن،ورامین، فیروزکوه، دماوند، چالوس، نوشهر، شهرستان شمیرانات و شاهرود زندگی می‌کنند و به گویش الیکایی که گویشی از زبان طبری است صحبت می‌کنند. این ایل طبری‌تبار در قدیم به صورت عشایری زندگی می‌کردند. این دسته از مردمان طبری خود را اَلیکایی می‌نامند و زبان خود را نیز زبان اَلیکایی می‌نامند.
الیکایی‌های گرمسار به طوایف قندالی، شاه حسینی، عاشوری، ابولی، قنبری ، گیلوری ، گلعلی، گلینی ، قاسمی ، کریمی ، علی بیگی ، مؤمنی ، ذوالفقاری ، قشقایی و کاشانی تقسیم می‌شوند.الیکایی‌های مجن به طوایف گلی، گلدسته، سلطانی، سهرابی ، شهابی، رستمی، برزگر ،بهزادی، باقری، ملکی، نوشک، هخامنش، گرایلی، ملک، بهرام پور، پهلوری، ابرسجی، جعفری، بسطامی ،ابراهیمی، اکبری، اصغری ،خلیلی، کوهی، دامغانی، سلیمانی، سلمانی ،شعبانی، صادقی، صفری، علمشاهی، علیخانی، غریب، کریمی، کامکار، کردی، کریمیان،کوهساری، مهدوی، مرادی، سروی، اسماعیلی،مهرپور،ملک پور،نیکان،نصیری ،ناصری، نیاکان، یوسفی ، عاشور، یعقوبی و وفادوست تقسیم می شوند.الیکایی‌های فیروزکوه غندالی و ایلکاهستند و در ورامین الیکایی‌ها با شهرت علیکاهی شناخته شده‌اند. در روستای آهار واقع در رودبار قصران شمیران تهران نیز یکی از طوایف الیکایی سکونت دارند.
الیکایی‌ها که عمدتاً در اوایل قرن حاضر در روستاهای دشت گرمسار اسکان یافته‌اند، بنیان روستاهای متعدد از جمله فروان،عدل آباد، نورالدین آباد، ده پیران، حاجی‌آباد، سهرابخانی، کهن تل (گندل)، احمدآباد، حسین‌آباد کردها، غیاث آباد (نوده خالصه) را نهادند. بخشی از جمعیت الیکایی نیز شهرنشین شده و در شهرهای گرمسار و آرادان یا شهرهای خارج از شهرستان به سر می‌برند. در حال حاضر مهم‌ترین گروه عشایری شهرستان گرمسار را الیکایی‌ها تشکیل می‌دهند، که براساس سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده (تیرماه ۱۳۷۷) ۲۷۵ خانوار با جمعیت ۱۲۵۵ نفر به زندگی نیمه کوچ نشینی می‌پردازند. ییلاق آن‌ها شامل ارتفاعات شمال گرمسار معروف به گیلور و مناطق ییلاقی فیروزکوه و دماوند (کوه پایه‌های قبل دماوند ،پلور، سد لار، حصاربن وزون، چال چال، گل زرد، زرد پشته، ورارو، مناطق سرسبز و زیبای بخش ارجمند در فیروزکوه) در استان تهران و قشلاق آن‌ها حواشی کویر شرق و غرب گرمسار است. الیکایی‌های مازندران نیز در مناطق چالوس و نوشهر در مناطق لاشک و کجور حضور دارند. منشأ این ایل روستای الیکا در استان مازندران مرز بین استان تهران و استان مازندران می‌باشد.
دستور زبان
ضمایر
در گویش الیکایی ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.
| ضمیر | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| فاعلی، الیکایی | men/a | tu | vi | amâ | šemâ | ōšun/unâhân |
| مفعولی، الیکایی | meyre | teyre | veyre | ameyre | šemeyre | ōšunre |
| ملکی، الیکایی | mey | tey | veyne | amey | šemey | ōšune/unâhâne |
شناسه
در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش الیکایی سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی. (نمونه زیر بر اساس گویش آرادان تنظیم شده‌است)
۱. گذشته:
- بن ماضی ساده: -baxord = خورد
- بن ماضی استمراری: -xord = می‌خورد
| گذشته | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| شناسه | ema | i | a/∅ | emi | enin | enan |
| شناسه (پس از واکه) | ma | i | a/∅ | mi | nin | nan |
۲. حال ساده:
- بن مضارع اخباری: -xo = می‌خورَد
| حال ساده | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| شناسه | ema/emba | eni/endi | ena/enda | emi/embi | enin | enan |
| شناسه (پس از واکه) | ma/mba | ni/ndi | na/nda | mi/mbi | nin | nan |
۳. حال التزامی:
- بن مضارع التزامی: -baxor = بخورد
| حال التزامی | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| شناسه | am | i/∅ | a | im | in | an |
| شناسه (پس از واکه) | m | i/∅ | a | im | in | n |
صرف فعل
در جدول زیر فعل خوردن (baxordan) بر اساس گویش الیکایی آرادان در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.(نمونه زیر براساس گویش آرادان می‌باشد)
| زمان/شخص | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| گذشته ساده | baxordema | baxordi | baxorda | baxordemi | baxordenin | baxordenan |
| گذشته کامل | baxorda-bima | baxorda-bi | baxorda-bia | baxorda-bimi | baxorda-binin | baxorda-binen |
| گذشته التزامی | baxorda-bum | baxorda-bui | baxorda-bu | baxorda-buim | baxorda-buin | baxorda-bun |
| گذشته التزامی کامل | baxorda-bi-bum | baxorda-bi-bui | baxorda-bi-bu | baxorda-bi-buim | baxorda-bi-buin | baxorda-bi-bun |
| گذشته استمراری | xordema | xordi | xorda | xordemi | xordenin | xordenan |
| گذشته در حال انجام | dayma-xordema | dayi-xordi | daya-xorda | daymi-xordemi | daynin-xordenin | daynan-xordenan |
| حال ساده/آینده | xoma | xoni | xona | xomi | xonin | xonan |
| حال در حال انجام | darma-xoma | dari-xoni | dara-xona | darmi-xomi | darnin-xonin | darnan-xonan |
| حال التزامی | baxoram | baxori | baxora | baxorim | baxorin | baxoran |
| آینده | xâma baxoram | xâni baxori | xâna baxora | xâmi baxorim | xânin baxorin | xânen baxoran |
در جدول زیر فعل رفتن (burden) بر اساس گویش الیکایی فروان شهرستان آرادان در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.(نمونه زیر براساس گویش فروان آرادان می‌باشد)
| زمان/شخص | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| گذشته ساده | burdema | burdi | burda | burdemi | burdenin | burdenan |
| گذشته کامل | burda-bima | burda-bi | burda-bia | burda-bimi | baxorda-binin | burda-binen |
| گذشته التزامی | burda-bum | burda-bui | burda-bu | burda-buim | burda-buin | burda-bun |
| گذشته التزامی کامل | burda-bi-bum | burda-bi-bui | burda-bi-bu | burda-bi-buim | burda-bi-buin | burda-bi-bun |
| گذشته استمراری | šima | ši | šiya | šimi | šinin | šinan |
| گذشته در حال انجام | dayma-šima | dayi-ši | daye-šiya | daymi-šimi | daynin-šinin | daynan-šinan |
| حال ساده/آینده | šuma | šuni | šuna | šumi | šunin | šunan |
| حال در حال انجام | darma-šuma | dari-šuni | dara-šuna | darmi-šumi | darnin-šunin | darnan-šunan |
| حال التزامی | buram | buri | bura | burim | burin | buran |
| آینده | xâma buram | xâni buri | xâna bura | xâmi burim | xânin burin | xânen buran |
نشانه جمع
در گویش الیکایی از نشانه‌های [un] و [kun] برای جمع استفاده می‌شود.
| بچه‌ها | yâl un |
| دخترها | kijâ un |
| پسرها | rikâ kun |
صفت ملکی
صفت ملکی در گویش الیکایی.
| ضمیر | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ملکی، الیکایی | mey | tey | veyne | amey | šemey | ōšune/unâhâne |
| برادرم | mey berâr |
| خانه‌ات | tey xona |
| پسرش | veyne rikâ |
| بچه‌مان | amey yâl |
| تخم مرغ‌تان | šemey čulu |
| شتر‌شان | ōšune ešter |
| فارسی معیار | الیکایی |
|---|---|
| برادرت گرمسار هست | tey berâr garmsâr dara |
| پسرم چالوس رفت | mey rikâ čâles burda |
| بچه اش از تهران آمد | veyne yâl tehrâne jân bumma |
صرف فعل
صرف فعل گذاشتن (bešten/bielden) در گویش الیکایی و مقایسه آن با گویش های فیروزکوهی و چالوسی.
| زمان حال | گویش الیکایی | گویش فیروزکوهی | گویش چالوسی |
|---|---|---|---|
| اول شخص مفرد | eylemba | elembe | eleme |
| دوم شخص مفرد | eylendi | eleni | eleni |
| سوم شخص مفرد | eylenda | elene | elene |
| اول شخص جمع | eylembi | elembi | elemi/elemin |
| دوم شخص جمع | eylenin | elenni | elenni |
| سوم شخص جمع | eylenan | elenne | elenne |
صرف فعل دادن (hedâen/hâdâen) در گویش الیکایی و مقایسه آن با گویش های فیروزکوهی و چالوسی.
| زمان حال | گویش الیکایی | گویش فیروزکوهی | گویش چالوسی |
|---|---|---|---|
| اول شخص مفرد | deyma | dembe | deme |
| دوم شخص مفرد | deyni | deni | deni |
| سوم شخص مفرد | deyna | dene | dene |
| اول شخص جمع | deymi | dembi | demi/demin |
| دوم شخص جمع | deynin | denni | denni |
| سوم شخص جمع | deynan | denne | denne |
صرف فعل رفتن (burdan/burden/buārden) در گویش الیکایی و مقایسه آن با گویش های فیروزکوهی و چالوسی.
| زمان گذشته | گویش الیکایی | گویش فیروزکوهی | گویش چالوسی |
|---|---|---|---|
| اول شخص مفرد | burdema | burdeme | buārdeme |
| دوم شخص مفرد | burdi | burdi | buārdi |
| سوم شخص مفرد | burda | burde | buārde |
| اول شخص جمع | burdemi | burdemi | buārdemi |
| دوم شخص جمع | burdenin | burdeni | buārdeni |
| سوم شخص جمع | burdenan | burdene | buārdene |
جملات الیکایی
در جدول زیر برخی جملات گویش الیکایی با گویش ساروی و چالوسی مقایسه شده‌است.
| فارسی معیار | گویش الیکایی | گویش ساروی | گویش چالوسی |
|---|---|---|---|
| باران نیامده شولا را بر دوش گرفته‌است | vâreš nomo šoylâ re doš haite | vâreš niamo šoylâ re doš baeite | vâreš nimâ šoylâ re doš baite |
| وسط دانه گندم خط وجود دارد | gandom vasateš xat dâne | gandeme vasat xat dârne | ganneme vasat xat dârne |
| پدرش را نمی‌شناسد | dadiš nošnâsene | še piyere nešnâsene | še piyare našnâsene |
| شنیده‌است زن شکم دار (حامله) گل می‌خورد ولی چطور گل می‌خورد را نمی‌داند | bošnota eškem dâr zan gel xone âmbâ nadonda ču jur gel xone | bešnose eškem dâr zan til xerne âmâ nadonde čiti til xerne | bešnose eškem dâr zan gel xorne âmâ naone četi gel xorne |
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ گیلوری، حمزه؛ شاه‌حسینی، خالق (۱۳۹۷). فرهنگ واژگان گویش الیکایی. نشر حبله رود. ص. ۲.
- ↑ «الیکایی های گرمسار را بهتر بشناسید». شبکه اطلاع رسانی دانا. ۱۸ فروردین ۱۳۹۵. دریافت‌شده در ۱۸ فروردین ۱۳۹۵.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۵.
- ↑ پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۶۵.
- ↑ حسینی، سید قاسم (۱۳۹۶). «بررسی فرایند «تکرار» در مازندرانی». زبانها و گویشهای ایرانی (ویژه نامه نامه فرهنگستان) (۷): ۱۶۶.
- ↑ گیلوری، حمزه؛ شاه‌حسینی، خالق (۱۳۹۷). فرهنگ واژگان گویش الیکایی. نشر حبله رود. ص. ۳.
- ↑ «جشنواره گویش الیکایی در آرادان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اوت ۲۰۲۱.
- ↑ گیلوری، حمزه؛ شاه‌حسینی، خالق (۱۳۹۷). فرهنگ واژگان گویش الیکایی. نشر حبله رود. ص. ۲.
- ↑ پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۷۲.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۵.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
- ↑ پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۷۰.
- ↑ پازوکی، معصومه (۱۳۸۹). «تحلیل و مقایسه ی گویش های سمنانی، سنگسری، افتری و الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۵۷۳–۵۷۲.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
- ↑ موسویان، مرضیه السادات (۱۳۸۹). «نمود فعل در گویش الیکایی» (PDF). همایش بین المللی گویش های مناطق کویری ایران: ۲۰۳۶.
- ↑ شاه حسینی، علیرضا (۱۳۹۴). ادبیات عامیانه ایل الیکایی (مثل‌ها، کنایات، تشبیهات و ترانه‌ها). نشر حبله رود. ص. ۱۹–۵۱.