گناباد

نام‌شناسی

گناباد را در منابع عربی و اسلامی جَنابد و کَنابد و ینابد نیز ثبت کرده‌اند.

در موردریشه و وجه تسمیه این شهر اقوال مختلفی مانند گیوآباد - گناه آباد - گون آباد - گَوَن آباد- کن آباد مطرح است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• گُن به معنای دیو باشد و گناباد را از آن جهت گناباد گفته‌اند که حفر قنات قصبه کار انسان‌های عادی نبوده‌است.
• گنابد جمع گنبدها بوده زیرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته می‌شده‌است.
• برخی گناباد را بر گرفته از«گون» بمعنای‌«خورشيد» و «آباد» دانسته و این نام را وسيله‌ای برای انتساب محل به خورشيد می دانند. هم ریشه با خراسان که برگرفته از خوراسان است. توضیح بیشتر گناباد در اصل گُون آباد بوده و گون در ترکی به معنای خورشید می‌باشد و از آن جا که طبق علم نجوم قدیم، ربع مسکون به هفت اقلیم تقسیم گشته و اقلیم چهارم منسوب به خورشید بوده‌است و گناباد در همین اقلیم است از این رو به گون آباد که معنای آن خورشید آباد می‌شود مشهور شده‌است.
• در اصل گَوَن آباد بوده، گُون یا گَوَن گیاهی است که در منطقه گناباد زیاد می‌روید از این رو آن را گون آباد نامیده‌اند که بر اثر کثرت استعمال به گناباد تغییر یافته‌است.
• گناباد در اصل کن آباد بوده به دلیل کناتها و کندن قنات (لباف خانیکی)
• گناباد در اصل گیو آباد بوده زیرا گیو و گودرز مدتی حاکم منطقه بوده‌اند و در جنگ دوازده رخ و جنگ پشن نیز ساکن در منطقه بوده‌اند. (استرآبادی در بحیره و حمدالله مستوفی) کل منطقه ای که در دوره اسلامی قهستان نامیده شده و بعد به قاینات مشهور گردیده را در عهد قدیم گنابد می‌گفته‌اند چنانچه سیاه کوه و رشته کوه قهستان را هم در دوره ای کوه گنابد گفته‌اند.
• گناباد در اصل گناه آباد بوده به دلیل اینکه در جنگ دوازده رخ بر خلاف میل کیخسرو، پیران ویسه کشته شد و کیخسرو امپراتور ایران بسیار ناراحت شد و آن را گناهی بزرگ شمرد و پیران را دشمنی خردمند و دانا نامید که نباید کشته میشدبه کفاره این گناه دستور کندن چند کاریز در گناباد داد. (یاحقی - تابنده)
• مطابق با کتب قدیمی نام قدیم گناباد بعد از اسلام جنابد بوده که به معنی جن آباد است. جن معادل کلمه دیو در زبان فارسی قدیم است. پس نام قدیم گناباد دیوآباد بوده و علت آن این است که حفر قنات عظیم قصبه در توان انسان‌های معمولی نمی‌دیدند و آن را به دیوها نسبت می‌دهند. قبرستان گَبرها در زیبد و قبرهای گبرها در قصبه شهر دلیل اصلی این عقیده است. دین گبرها دیویسنا بوده و این آیینی است که قبل از زرتشت در ایران حاکم بوده‌است و در برخی منابع مرکز دین دیویسنا را گناباد دانسته‌اند. (وجود آبادی‌هایی با اسامی قدیمی‌تر از زدتشت نیز موئد این نکته است)

این شهر دارای تعداد بسیار زیادی کاریز است: قنات قَصَّبه شهر، عمیق‌ترین و پرآب‌ترین قنات‌های ناحیه خراسان در این منطقه قرار دارد. قسمت مرکزی گناباد جویمند نام دارد قصبه شهر یکی از محله‌های آن بوده‌است. (مجله سیمرغ و دریای پارس، «جنگ دوازده رخ درسها و عبرتها»، محمد عجم) .

تاریخچه

دوازده بار در شاهنامه‌ی فردوسی، در بعضی نسخه‌ها کنابد، در بعضی جنابد و گنابد یاد شده بطوریکه زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند. به گفتهٔ شاهنامه، پیران ویسه وزیر کاردان افراسیاب در گناباد به خاک سپرده شده و مدفن او هم‌اکنون در گناباد قرار دارد.

از دیگر مواردی که می‌توان اشاره نمود، گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است و در سفرنامهٔ خود به آن اشاره نموده‌است.

در کتاب تاریخ حافظ ابرو، خراسان در سده‌های ۸ و ۹ قمری به دوازده ولایت تقسیم گردیده‌است که گناباد، مرکز ولایت قهستان بوده‌است. سه رویداد تاریخی قبل از اسلام یعنی حادثه جنگ دوازده‌رخ و فرار یزدگرد سوم به گناباد و ساخت قلعه زیبد و ایوان درب صوفه (ناتمام ماندن آن در اثر کشته شدن یزدگرد سوم در زیبد و در نتیجه به پایان رسیدن شاهنشاهی ساسانی) و حرکت بهرام‌شاه در گناباد روی داده و در دوره اسلامی جنگ‌های مهم تاریخی علیه اسماعیلیان بنام جنگ ملاحده در قلعه‌های اسماعیلی گناباد و قاین روی داده‌است. در شهر گناباد آب انبارهای عظیمی وجود داشته‌است که حداقل سه مورد آن‌ها در توسعهٔ شهری تخریب شده‌است. آب‌انبار مرکز گناباد (آب‌انبار حسینیه گناباد)در خیابان سعدی تا سال ۱۳۶۳ فعال و مورد بهره‌برداری مردم بود. در زمستان آب برف و یخ را روانهٔ این آب انبار می‌کردند و در تابستان آب سرد و خنک می‌نوشیدند و به این آب انبار یخچال خانه هم می‌گفتند. گویا در تابستان‌های قدیم به مردم، یخ هم می‌فروخته‌اند.

شورای شهر گناباد به منظور پیشبرد سریع برنامه‌ها از طریق همکاری مردم و نظارت بر امور شهر تشکیل شده‌است. شورای شهر گناباد متشکل از ۵ عضو است که برای یک دورهٔ چهار ساله از طریق انتخابات برگزیده می‌شوند. هم‌چنین نظارت بر عملکرد شهرداری و انتخاب شهردار، تصویب بودجهٔ سالانهٔ شهرداری از دیگر وظایف شورای شهر است. از سال ۱۳۷۸ تاکنون (۱۴۰۰) شش دوره انتخابات شهر و روستا برگزار شده‌است:

• مهدی صفاری شهری
• مهران حسین‌زاده گنابادی
• سعید فولادی رئیس شورا
• علی‌رضا طییی نوقابی خزانه دار و منشی شورا
• علی‌رضا موحد نائب رئیس شورا

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۰٬۷۷۳ نفر (در ۱۲٬۰۳۷ خانوار) بوده‌است.

شهر گناباد، در جنوب استان خراسان رضوی و در فلات براکوه قرار دارد. این شهر بر روی فلات هموار قرار داشته و با رشته کوه براکوه ۲۴ کیلومتر فاصله دارد. بلندترین قله براکوه کوه تیرمهی یا کوه زیبد نام دارد. شهر گناباد در اقلیم خشک و نیمه صحرایی حاشیه کویر قرار دارد. شهر گناباد در طول سال‌های اخیر، به صورت جدی با بحران خشک سالی مواجه بوده‌است. شهر گناباد با بسیاری از روستاهای پیرامون خود همچون باغ آسیا، مِند، خیبری، دلویی، بهاباد و حتی شهر بیدخت و شوراب در هم تنیده شده‌است و این نواحی نیز تحت پوشش سازمان تاکسی رانی شهرداری گناباد قرار دارند. شهر گناباد در دشت و فلات سیاه کوه یا رشته کوه قهستان واقع شده‌است. رشته کوه قهستان در منطقه گناباد بیشتر به براکوه و سیاه کوه و کوه زیبد معروف است. قنات‌های گناباد همگی از دامنه براکوه ریشه می‌گیرد براکوه تمامی دهستان زیبد و بخش کاخک را در برمی گیرد که آب و هوای کوهستانی و سرد دارد و از دشت یا فلات گناباد سردتر است.

در جدول زیر فاصله مرکز شهر گناباد تا برخی از شهرهای مهم دیده می‌شود:

گناباد جزء شهرهای قدیمی می‌باشد و به همین دلیل قسمت زیادی از نواحی مرکزی شهر را بافت قدیمی تشکیل می‌دهد که البته به مرور زمان، با نوسازی‌هایی همراه بوده‌است اما هم چنان ساختار کلی خود را حفظ کرده‌است.

رشد شهر در دهه‌های اخیر بیش تر به سمت غرب بوده و بیش ترِ فازهای مسکونی فرهنگیان و هم چنین مسکن مهر در نواحی غربی قرار گرفته‌است.

راه‌های ورودی

جاده‌ای

• از سمت شمال، از طریق جاده مشهد - تربت حیدریه - گناباد
• از سمت غرب، از طریق جاده بجستان - گناباد
• از سمت جنوب شرق، از طریق جاده بیرجند - قاین - گناباد
• از سمت جنوب غرب، از طریق جاده طبس - فردوس - گناباد

پایانه مسافربری

پایانه مسافربری شهرداری گناباد در میدان امام رضا این شهر (ورودی گناباد از سمت مشهد) قرار گرفته و همه روزه به مقاصد مشهد، تهران، کرج، بیرجند و چابهار حرکت اتوبوس موجود است.

ریلی

نزدیک‌ترین ایستگاه راه‌آهن در نزدیکی شهر بجستان و در فاصله ۵۰ کیلومتری گناباد قرار دارد. البته نقل قول‌هایی مبنی بر تصویب مسیر پیشنهادی راه‌آهن مشهد - زاهدان وجود دارد که از گناباد خواهد گذشت.

هوایی

فرودگاه گناباد در حال ساخت می‌باشد و گفته می‌شود این فرودگاه موفق به اخذ مجوز مسافری نیز شده‌است. همچنین تجهیزات راه‌اندازی و ساختمان آن در حال تکمیل می‌باشد. ه

مکان‌های اقامتی

در شهر گناباد، هتل پاسارگاد برای اقامت مسافران وجود دارد. هم چنین در شهر بیدخت در فاصله ۵ کیلومتری گناباد نیز مهمان سرای جهانگردی و هتل کوثر بیدخت پذیرای مسافران می‌باشند. در سال‌های اخیر تعدادی اقامتگاه بوم گردی در روستای ریاب، کوی شرقی، قوژد و … دایر شده‌است همچنین پارک‌های بسیج، شهر، دانشگاه و ملت از جمله پارک‌های نسبتاً مناسب برای شب مانی مسافران است.

آموزش عالی

شهر گناباد را می‌توان دانشجویی‌ترین شهر استان خراسان رضوی دانست. بنا بر آمار غیررسمی نزدیک به ۳۰٪ از جمعیت این شهر (معادل حدود ۱۲٬۰۰۰ نفر) را دانشجویان بومی و غیر بومی تشکیل می‌دهند.

مهم‌ترین مراکز آموزش عالی شهر گناباد:

کتابخانه‌های عمومی

مراکز فرهنگی و هنری

شهر گناباد با توجه به وجود دانشگاه علوم پزشکی، از امکانات بسیار مناسبی در این زمینه برخوردار است و برخی شهرهای اطراف خود را نیز پوشش می‌دهد. این دانشگاه، دانشکده پزشکی نیز دارد. در این شهر دستگاه‌های MRI و سی تی اسکن اسپیرال موجود است و به واسطه تدریس یا عضویت هیئت علمی دانشگاه، متخصصین فراوانی در تخصص‌های مختلف پزشکی مشغول به فعالیت هستند.

بیمارستان‌ها

بیمارستان علامه بهلول

بیمارستان ۳۲۰ تختخوابی علامه بهلول با ۲۵ هزار متر مربع و در شش طبقه ساخته شده و در بهار ۱۳۹۶ با حضور وزیر بهداشت به بهره‌برداری رسید و شامل بخش‌های داخلی، اطفال، زنان، گوش و حلق و بینی، چشم، جراحی، ارتوپدی، اورولوژی، زایشگاه، دیالیز، اتاق عمل، CCU ,ICU، رادیولوژی و درمانگاه تخصصی است. این بیمارستان به دلیل قرار گرفتن در منطقه جنوب خراسان و شرق کشور مورد توجه ویژه دولت بوده و روند توسعه آن به سرعت در حال انجام است بیمارستان ۱۵ خرداد نیز در شهر بیدخت و در پنج کیلومتری مرکز شهر گناباد قرار دارد.

کلینیک‌ها و درمانگاه‌ها

کلینیک‌های تخصصی دانشگاه علوم پزشکی و جهاد دانشگاهی، درمانگاه تأمین اجتماعی و چند درمانگاه خصوصی در شهر گناباد فعال هستند. کلینیک فوق تخصصی بیمارستان بهلول گنابادی در شهریور ماه نود و هفت همزمان با حضور وزیر بهداشت افتتاح گردیده‌است.

صنایع

از مهم‌ترین صنایع فعال شهرستان گناباد که سهم به سزایی در رشد صنعت و اشتغال جوانان این شهرستان ایفا نموده‌اند می‌توان به شرکت فراورده‌های دیرگداز ایران(۱۳۶۴)، شرکت صنایع چینی تقدیس(۱۳۸۴) و شرکت تولیدی الیاف سیمرغ(۱۳۸۷) اشاره نمود. علاوه بر این‌ها وجود پتانسیل‌های بیشمار معدنی به گسترش کارخانجات متعدد سنگ و مصالح ساختمانی در شهرک صنعتی انجامیده و نیز به دلیل تعداد فراوان دامداری‌ها و مرغداری‌ها شاهد کارخانه‌های خوراک دام و طیور و نیز صنایع لبنی و غذایی در گناباد می‌باشیم.

خدمات

با توجه به دانشگاهی بودن شهر گناباد، خدمات متعددی مرتبط با این حوزه نیز در گناباد به وجود آمده‌است. هم چنین در زمینه حمل و نقل جاده‌ای، این شهر سهم به سزایی در شرق کشور دارد.

با توجه به کشت گسترده زعفران در گناباد، فعالان مربوط به این محصول کشاورزی نیز حضور پر رنگی در گناباد دارند.

محصولات کشاورزی

قسمت زیادی از مردم گناباد به خصوص در بافت‌ها و محلات قدیمی شهر، به کار کشاورزی مشغول هستند و وجود قنات‌های متعدد علی‌رغم خشک سالی‌های پی در پی باعث حیات نسبی کشاورزی در این شهر کویری شده‌است. طبق اعلام کارشناسان کشاورزی سماق تولیدی این شهر از بهترین گونه‌های موجود در دنیاست و قابلیت صادراتی دارد.

با توجه به اقلیم منطقه، محصولات کشاورزی که در این شهر به عمل می‌آید عبارتند از:

زعفران، انگور (و در کنار آن کشمش)، انار، زیره سبز، گندم، جو، زرشک، انجیر، عناب، پسته، پنبه

گل گاوزبان، هليله، سه‏چو، گل بنفشه، خاكشير، عنبر گل، سربرنجاس، خارشتر، گل كلون، ابو جهل، چوزردك، خرناكو، باقلا ميشى، سه‏پستون، بابونه، كنگر، خار زرد، آويشن، گل خالكى، مشكورك، بنگو، پونه.

هنرها و صنایع دستی

گوشه ای از تاریخ هر سرزمین بیان‌کننده هنر و استعداد مردم آن می‌باشد. مردمی که گویا واسطه ای برای انتقال تجربیات هنر گذشتگان خویش بوده‌اند. در کنار دیگر مردم شهرهای کشور ایران، مردم شهرستان گناباد از دیرباز به حرفه‌ها و مشاغل مختلفی مشغول بوده‌اند که برخی از این هنرها و مشاغل سنتی کماکان از رواج نسبی برخوردار و اکثر آن‌ها به دست فراموشی سپرده‌است. در هر نقطه از روستای این شهرستان هنرهای مختلفی از جمله سبدبافی، سفالگری، قالی باقی، نمدبافی و صنایع دستی گوناگون به چشم می‌خورد.

در شهر گناباد، هیئت‌های ورزشی مختلف و گروه‌های ورزشی (نظیر کوهنوردی) فعال هستند. در سال‌های اخیر هیئت ورزش‌های همگانی و هیئت دوچرخه سواری توانسته‌اند تا حد زیادی در بهبود فرهنگ شهروندی در زمینه ورزش موفق باشند. همچنین هنرستان تربیت بدنی امیرالمؤمنین در گناباد فعال است. ورزش‌های رزمی در این شهر حائز جایگاه‌های کشوری هستند و توجه ویژه به ورزش بانوان شده‌است.

اماکن ورزشی

در شهر گناباد، مهم‌ترین فضاهای ورزشی عبارتند از:

گناباد یک شهر رسانه ای است که ماهنامه گناباد۲۰، مژده گناباد، گناپا، باران کویر،و طُرقه از نشریات مکتوب آن است. پایگاه‌های خبری متعددی در این شهر فعال است.

• خواجه اختیار منشی گنابادی

• ابو منصور ریابی
• محمد پروین گنابادی
• ملا مظفر منجم
• ابوالفتح جنابذی
• سید زین العابدین گنابادی
• سلطان محمد گنابادی
• شیخ بهلول گنابادی
• سیاح کلاتی
• میرزا شفیع منجم باشی
• ابوبکر عبدالغفار گنابادی
• اسفندیار فیاضی

آثار ثبت‌شده

• زمانی، عباس. سه اثر تاریخی زیبد. مجله بررسی‌های تاریخی، شماره ۴۱، مهر و آبان ۱۳۵۱ (۲۴ صفحه - از ۴۳ تا ۶۶)[۲]
• واژه یاب،گویش گنابادی[۳]
• شاهنامه آنلاین. جنگ دوازده رخ [۴]
• قلعه زیبد محل سکونت یزدگرد و گودرز مجله دریای پارس * قنات میراث علمی اقتصادی و فرهنگی ایرانیان همایش ملی قنات در گناباد 1383.[۵]
• اولین مراسم بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ در زیبَد گناباد [۶] بایگانی‌شده در ۲۰۱۶-۱۰-۲۱ توسط Wayback Machine
• بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ [۷] بایگانی‌شده در ۲ اکتبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
• روزنامه مردم سالاری، قنات گناباد میراث علمی و فرهنگی ایرانیان (ویژه نامه 44) 29/11/1394 [۸]
• روزنامه همشهری، دومین همایش ۱۲ رخ در زیبَد گناباد [۹]
• روزنامه عصر اقتصاد23/2/97 [۱۰] بایگانی‌شده در ۱۷ مه ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
• نسخه آنلاین کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد[۱۱]
• عجم، محمد (۱۳۹۷). جغرافیای جنگ دوازده رخ. مشهدفصلنامه ایران‌شناسی سال 5 شماره 9: دانشگاه فردوسی.

حمید زارع حسینی به عنوان شهردار جدید گناباد معرفی شد

• تابنده، حاج سلطان‌حسین. تاریخ و جغرافی گناباد. انتشارات حقیقت، چاپ دوم، ۱۳۷۹ خورشیدی
• مجتبوی، سیدحسین. جغرافیای تاریخی گناباد. انتشارات مرندیز، ۱۳۷۴ خورشیدی
• موسوی شهری، سید رضا. فرهنگ واژگان گویش گنابادی به همراه (اتیمولوژی برخی واژه‌ها).انتشارات ایرانا ۱۳۹۷ خورشیدی
• نصراللهی، محمود. بر کران زندگی (گزیده‌ای از آداب رسوم باورها و مثل‌های دیار گناباد). انتشارات مرندیز، ۱۳۸۶ خورشیدی
• هجرتی، محمدحسن. جغرافیا توسعه روستایی بررسی منطقه گناباد. انتشارات ابا، ۱۳۷۹ خورشیدی
• هجرتی، محمدحسن. گناباد از فرود تا فردا. انتشارات گناباد، ۱۳۸۶ خورشیدی

• پورابراهیم، حسین. جغرافیای گناباد. انتشارات مرندیز، ۱۳۷۱ خورشیدی
• زمانی، عباس. گناباد پیر تاریخ. انتشارات مرندیز، ۱۳۷۳ خورشیدی
• لباف خانیکی، رجبعلی. گناباد خاستگاه حماسه‌های پنهان. انتشارات میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳ خورشیدی
• اسدی پور، محمد. سیمای طبیعت گناباد. انتشارات آوای کلک، ۱۳۸۷ خورشیدی
• نشریه پنجره خرداد ۱۳۹۱
• هفته‌نامه پیک خورشید شماره ۳۳ اسفند ۱۳۹۴
• خراسان روزنامه صبح ایران، مصاحبه با دکتر عجم ۲۹ بهمن ۱۳۹۴ شماره ۱۹۱۹۶
• - جغرافیای تاریخی مرو - مهدی سیدی ۱۳۸۸۶
• - عبدالحی حبیبی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام صفحهٔ ۱۱۵
• - طبقات ناصری از منهاج الدین سراج جوزجانی، درست گردانی از آقای عبدالحی حبیبی. جلد اول و دوم