برنامه‌ریزی شهری

برنامه‌ریزی شهری، به دنبال مشکلات نشأت‌گرفته از انقلاب صنعتی مطرح شد؛ هرچند پیشینهٔ برنامه‌ریزی برای شهر، به گذشته‌های بسیار دورتر و شکل‌گیری نخستین تمدن‌های بشری در بین‌النهرین، مصر و هند برمی‌گردد.

در ابتدا، حل مشکلات صنعتی‌شدن (همچون کمبود مسکن، بهداشت محیط و…) در مداخلات کالبدی دیده می‌شد. اما، از اواسط دههٔ ۱۹۶۰ میلادی و با بروز ناکارآمدی این‌گونه مداخلات، برنامه‌ریزی شهری، به سوی مسایل اقتصادی و اجتماعی روی آورد و مباحثی چون عدالت، دموکراسی و مشارکت مردم در فرایند برنامه‌ریزی شهری مطرح گشت.

در قرن بیستم به علت پیچیدگی مسائل شهری، یک سری نهضت‌های شهری شکل گرفتند که اولین آن‌ها در شیکاگو و در سال ۱۸۹۱ تشکیل شد. در همین راستا، تشکل‌های دیگری در انگلستان (۱۹۰۹) و نیویورک (۱۹۱۷) به وجود آمد.

در سال ۱۹۲۱، اولین مدرسه شهرسازی توسط پتریک گدس و در ادینبورگ اسکاتلند تأسیس شد.

پتریک گدس و پس از آن لوئیز مامفورد از بنیان‌گذاران برنامه‌ریزی شهری به شیوه علمی (عقلانی) هستند.

منشأ پیدایش برنامه‌ریزی شهری، افت کیفیت‌های محیطی و به ویژه بهداشت در شهرهای عصر صنعت بوده‌است.

در حال حاضر بسیاری از بیانیه‌های سازمان ملل متحد و دستورالعمل انجمن‌ها و سازمان‌های غیردولتی دخیل در امور برنامه‌ریزی شهری با استفاده از تعریف واژهٔ «رشد هوشمند» به دنبال ارتقای محیط زندگی از طریق گسترش حرکت افراد پیاده هستند. کاهش آلودگی هوا، افزایش برج سازی، نزدیکی و در دسترس‌بودن خدمات شهری، عدم نیاز به توسعهٔ سطحی زیرساخت‌ها و خدمات شهری، عدم تخریب فضاهای سبز و کمربندهای سبز در اطراف شهرها، از مزایای حرکت به سوی رشد هوشمند و در نهایت دست‌یابی به شهر کامل است.

بیشتر طرح‌ها برای شهرها و محله‌ها توسط نهادهای دولتی محلی تهیه می‌شود. یک طرح جامع رسمی متداول‌ترین نوع برنامه شهری است. این طرح به آینده طولانی مدت جامعه می‌پردازد، تمام اجزای مختلف جامعه (مانند مسکن و حمل و نقل) را بررسی می‌کند و توسط دولت محلی جامعه به‌طور رسمی تصویب می‌شود.

علاوه بر برنامه‌های جامع دوربرد، بسیاری از جوامع دارای طرح‌های شهری ویژه ای هستند، مانند یک طرح احیای استراتژیک برای یک محله خاص که هدف آن نتایج کوتاه مدت است. تعداد فزاینده ای از مکان‌ها نیز در حال تهیه نقشه‌هایی برای کلانشهرها هستند که به هماهنگی توسعه آینده همه شهرها و حومه در آن کلانشهر کمک می‌کند.

یک طرح شهری نشان می‌دهد یک مکان در آینده چگونه می‌تواند باشد. طرح‌ها فقط در مورد شکل ظاهری یک مکان در آینده نیستند (شکل جاده‌ها، سبک ساختمان‌های آن یا تعداد درختان موجود در پارک‌های آن). از این طرح‌ها همچنین برای تعیین چگونگی عملکرد یک شهر در آینده استفاده می‌شود (افراد دارای چه نوع مشاغلی خواهند بود، چه میزان آلودگی ایجاد می‌شود یا چه نوع حمل و نقلی باعث انتقال افراد از یک قسمت به قسمت دیگر شهر می‌شود).

از ابتدا تا انتها، مراحل ایجاد یک طرح شهری مراحل مختلفی را طی می‌کند:

1. ارزیابی شرایط فعلی جامعه.
2. تعیین اهداف برای آینده.
3. تصمیم‌گیری در مورد اینکه چه راهکارها و اقداماتی برای برنامه‌ریزی انجام می‌شود.
4. تعیین نحوه اجرا، نظارت و به روزرسانی طرح.

اجزای دقیقی که بخشی از یک برنامه شهری هستند به خود مکان بستگی دارد، زیرا هر مکان با مکانی دیگر متفاوت است. در بعضی مناطق، مسائل اقتصادی ممکن است برای جامعه بسیار مهم باشد، در حالی که ممکن است مکان دیگری نیاز به برنامه‌ریزی برای حفاظت از یک منبع طبیعی بی نظیر داشته باشد.

کاربری زمین

مولفه کاربری اراضی یک طرح شهری اغلب مهمترین قسمت یک برنامه در نظر گرفته می‌شود زیرا هر چیزی که یک شهر را تشکیل می‌دهد باید در جایی واقع شود. برای توصیف روش‌های استفاده از زمین از طبقه‌بندی‌های مختلفی استفاده می‌شود، مانند کاربری مسکونی، تجاری و صنعتی. یک طرح شهری از انواع مختلف کاربری‌ها در منطقه با استفاده از نقشه‌هایی که نحوه استفاده از تمام زمین‌ها و سایر ویژگی‌های مهم شهر (مانند جاده‌ها یا رودخانه‌ها) را نشان می‌دهد، یک لیست و موجودی تهیه می‌کند.

مولفه استفاده از زمین در یک طرح شهری، الگوی آینده استفاده از زمین در جامعه را نیز نشان می‌دهد. نقشه‌های عمومی و اختصاصی نشان می‌دهد که چگونه کل زمین‌های جامعه در آینده برای اهداف مختلف استفاده می‌شود. یکی از مهمترین اهداف برنامه‌ریزی برای استفاده از زمین، هماهنگی کاربری آینده با مولفه‌های برنامه‌ریزی مرتبط، مانند حمل و نقل و مسکن است، تا اطمینان حاصل شود که این مولفه‌ها به خوبی با هم کار می‌کنند و فضای کافی را برای توسعه آینده فراهم می‌کنند.

مسکن

مولفه مسکن یک طرح، هم به کمیت و هم به کیفیت مسکن در جامعه توجه می‌کند. ارزیابی شرایط کنونی مسکن طیف گسترده‌ای از ویژگی‌های مسکن را شامل می‌شود، از جمله تنوع مسکن موجود در جامعه (مانند خانه‌های تک خانواده ای و آپارتمان‌ها)، سن و شرایط فیزیکی مسکن و مسائل مربوط به قیمت مسکن و مالکیت خانه.

اطلاعاتی از قبیل اینکه مسکن فعلی برای جمعیت امروزی چقدر مناسب است با اطلاعاتی از قبیل پیش‌بینی رشد جمعیت و ترندهای اقتصادی، برای بهبود مسکن در آینده ترکیب می‌شوند، از جمله اینکه به چه میزان مسکن و به چه نوع مسکنی در آینده نیاز است. طرح‌های مربوط به مسکن آینده با سایر مولفه‌های طرح مانند کاربری زمین و حمل و نقل هماهنگ می‌شود تا به طراح کمک کند بهترین مکان‌ها را برای توسعه مسکن در آینده مشخص کند و مناطقی را که دارای مسکن موجود هستند و ممکن است نیاز به بازسازی داشته باشند، شناسایی کند.

حمل و نقل

مولفه حمل و نقل یک طرح به همه چیزهایی که یک شهر را به هم متصل می‌کند، از جاده‌ها و مترو گرفته تا رودخانه‌ها و پیاده‌روها، نگاه می‌کند. یک طرح ارزیابی شرایط حمل و نقل به چگونگی اتصال شهر (آیا افراد می‌توانند از اینجا به آنجا بروند؟) و کیفیت خدمات رسانی سیستم حمل و نقل به مردم (آیا می‌توانند به مکان مورد نیاز خود برسند؟) توجه می‌کند.

برنامه‌ریزی برای حمل و نقل در آینده شامل بررسی گزینه‌هایی برای بهبود مدیریت سیستم حمل و نقل موجود و همچنین ایجاد پیشرفت‌های آینده است. امروزه برنامه‌های حمل و نقل محلی هرچه بیشتر در تلاشند تا راه‌هایی برای کاهش تأثیر حمل و نقل بر محیط زیست، طرح‌ریزی برای گزینه‌های جایگزین برای خودرو (مانند حمل و نقل گسترده، دوچرخه سواری و پیاده‌روی) و هماهنگی وسایل حمل و نقل با تغییر کاربری زمین ارائه دهند.

دوره آموزش برنامه‌ریزی شهری نه تنها به آموزش دانش فنی می‌پردازد بلکه به فراگیری علوم اجتماعی نیز تکیه دارد تا توسعه اقتصادی و منطقه‌ای به عنصری پایدار به نام توسعه انسانی، بدل شود. به عبارت دیگر این رشته به مطالعه عوامل مختلف که در آمایش سرزمین نقش دارند، می‌پردازد. این عوامل عبارت‌اند از:

• سیاست
• اقتصاد
• فرهنگ
• جمعیت، مهاجرت و فضا
• محیط روستایی
• محیط شهری
• زیرساخت
• جامعه
• شیوه‌های برنامه‌ریزی
• تکنولوژی

جنبه‌های فنی برنامه‌ریزی شهری شامل به‌کارگیری فرایندهای علمی و تکنیکی در برنامه‌ریزی برای کاربری زمین، طراحی شهری، منابع طبیعی، حمل و نقل و زیرساخت‌ها است.

برنامه‌ریزی شهری شامل تکنیک‌هایی همچون: پیش‌بینی رشد جمعیت، منطقه‌بندی، نقشه‌برداری جغرافیایی و آنالیز آن، تحلیل فضای پارک خودروها، بررسی تأمین آب، شناسایی الگوها و مسیرهای حمل و نقل، تشخیص میزان تقاضای تأمین غذا، تخصیص خدمات بهداشتی و اجتماعی و تحلیل تأثیر استفاده از زمین می‌باشد.

مسائل زیبایی شناختی

در کشورهای توسعه یافته، واکنش شدیدی در برابر شلوغی بیش از حد محیط بصری، مانند تابلوهای راهنمایی رانندگی، علامت‌ها و بیلبوردها وجود داشته‌است. بعضی از مسایل دیگری که بحث‌های شدیدی بین طراحان شهری ایجاد می‌کند عبارتند از رشد پیرامونی شهرها، تراکم مسکن و شهرک‌های جدید.

فارغ از هر موضوعی، هر برنامه‌ریزی شهری موفقی شخصیت شهر، هویت محل، احترام به میراث، عابران پیاده، ترافیک، تأسیسات و مخاطرات طبیعی را در نظر می‌گیرد.

امنیت و ایمنی

در گذشته در خاورمیانه، اروپا و باقی دنیای قدیم، محل‌های مسکونی و خانه‌ها بیشتر در ارتفاعات تپه‌ها و کوه‌ها (برای امنیت بیشتر در مقابل حمله) و نزدیک به منابع آب ساخته می‌شد. طراحان شهری باید خطرها و تهدیدهای موجود در اطراف و محیط را در نظر بگیرند. اگر مناطق خطرناکی شناخته شدند می‌توان از آنها به عنوان مناطق پارکینگ یا کمربند سبز استفاده کرد.

می‌توان تهدیدهایی مانند سیل، طوفان، کولاک و آتش‌سوزی را با مسیرها و جاده‌های تخلیه اضطراری شهر کاهش داد. بسیای از شهرها نیز طرح‌های ایمن‌سازی خاصی برای شهر آماده کرده‌اند، از قبیل ساخت خاکریز یا سیل گیر، دیوارهای نگهدارنده برای جلوگیری از رانش زمین و ریختن سنگ به جاده و پناه گاه و چادرهای اضطراری.

• یک خاکریز جلوگیری از سیل در ساکرامنتو، کالیفرنیا

• یک پشته تقویت شده برای افزایش ایمنی شهر در مقابل ضربه امواج و طوفان

• یک دیوار سنگی نگهدارنده

• یک دیوار مسلح با انکر(قلاب نگهدارنده) در شهر ریو دو ژانیرو، برزیل

• شهر باستانی کارکاسون در فرانسه با دیوارهایی بلند و بر روی تپه برای جلوگیری از حمله دشمنان و افزایش ایمنی ساخته شده‌است.

• ارگ بم در کرمان متعلق به سده پنجم قبل از میلاد بزرگترین سازه خشتی جهان می‌باشد که به صورت یک دژ با دیواره‌های بلند و در ارتفاع برای به حداکثر رساندن ایمنی ساکنان آن ساخته شده بود.

پوسیدگی شهری

پوسیدگی شهری زمانی اتفاق می‌افتد که یک شهر یا قسمتی از آن در حالت خرابی و بی‌توجهی قرار می‌گیرد. علائم نشان دهنده پوسیدگی شهری عواملی از قبیل مهاجرت جمعیت، تغییر در ساختار اقتصادی شهر، خانه‌های متروک، نرخ بیکاری بالا، خانواده‌های متلاشی شده، سلب امتیاز حق رای سیاسی، آمار جرم بالا، و مناظر شهری متروک می‌باشد.

با شروع دهه ۱۹۹۰، بسیاری از مناطق مرکزی شهری در آمریکای شمالی روند معکوسی از زوال و پوسیدگی شهری را تجربه کردند که با افزایش ارزش املاک و مستغلات، توسعه هوشمندانه تر، تخریب مسکن‌های متروک و طیف گسترده‌تری از گزینه‌های انتخاب مسکن شناخته می‌شود. با این حال معکوس سازی روند پوسیدگی شهر (که اعیان سازی نامیده می‌شود) معمولاً باعث می‌شود که قیمت مسکن در مناطق مرکزی شهرها افزایش یابد و این امر باعث انتقال جمعیت فقیرتر به حاشیه شهرها می‌شود. این «حاشیه نشینی فقر» معمولاً پیامدهای مهمی در برنامه‌ریزی حمل و نقل، خانه‌های مقرون به صرفه و خدمات اجتماعی دارد.

• اکثر قسمت‌های شهر کمدن در نیوجرسی دچار زوال و پوسیدگی شهری شده‌است.

• مسکن عمومی Pruitt-Igoe در ایالت میسوری آمریکا. در دهه ۱۹۵۰ این پروژه احیای شهری شروع ولی با شکست مواجه شد و در دهه ۱۹۷۰ ویران گردید.

• پروژه مسکن میچانزه در تانزانیا.

حمل و نقل

حمل و نقل در نواحی شهری دارای مشکلات خاصی است. تراکم یک محیط شهری ترافیک را افزایش می‌دهد که می‌تواند به شرکت‌ها و تجارت آنها آسیب برساند و همچنین آلودگی هوا را افزایش دهد مگر اینکه به درستی مدیریت شود. تأمین فضای پارکینگ برای وسایل نقلیه خصوصی نیازمند احداث پارکینگ‌های وسیع در مناطق با تراکم بالا است. این فضا اغلب برای توسعه دیگر ارزشمندتر است.

حومه شهری سازی (Suburbanization)

حومه شهری سازی (Suburbanization) انتقال جمعیت از مرکز شهر به حومه شهر می‌باشد، که به دلیل گسترش بی‌رویه شهرنشینی انجام می‌شود. Suburbanization عکس urbanization می‌باشد که در آن جمعیت از حومه شهرها به مرکز شهر منتقل می‌شود.

بسیاری از ساکنان کلانشهرها در مرکز شهر کار می‌کنند در حالیکه ترجیح می‌دهند در نقاط دورتری سکونت داشته باشند و توسط خودرو شخصی یا عمومی به محل کار خود رفت‌وآمد کنند.

مسائل زیست‌محیطی

حفاظت از محیط زیست برای بسیاری از سیستم‌های برنامه‌ریزی شهری در دنیا از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار است. یکی از اهداف اصلی برنامه‌ریزی زیست‌محیطی ساخت جوامع پایدار با هدف حفظ و حراست از زمین‌های توسعه نیافته‌است.

نه تنها باید اثرات مخرب مختص به توسعه کاهش یابد، بلکه باید تلاش شود تا اثرات کلی توسعه بر محیط زیست محلی و کره زمین نیز به حداقل رسانده شود. این کار معمولاً از طریق ارزیابی زیرساخت‌های پایدار شهری و خرد اقلیم انجام می‌شود.

منطقه بندی

هدف اصلی منطقه بندی، تفکیک و جداسازی کاربری‌هایی است که تصور می‌شود با یکدیگر ناسازگار هستند. در عمل، منطقه بندی برای حفظ «هویت» جامعه و جلوگیری از توسعه کاربری‌هایی انجام می‌شود که باعث تداخل با ساختمان‌ها و کسب و کارهای موجود می‌گردد.

روشنایی و صدا

اثر دره شهری یک اصطلاح محاوره ای و غیر علمی است که به فضای خیابانی قرارگرفته در میان ساختمان‌های بسیار مرتفع اطلاق می‌شود که فضایی شبیه به یک دره ایجاد می‌کند. این نوع شهرسازی ممکن است باعث سایه شدن خیابان و جلوگیری از تابش نور در اکثر ساعات روز گردد.

در برنامه‌ریزی شهری، صدا معمولاً به عنوان یک آلودگی محسوب می‌شود. یکی دیگر از جنبه‌های صدا در برنامه‌ریزی شهری در مطالعات و تحقیقات محیط صوتی توسعه داده شده‌است که در آن بر این جنبه بیشتر تمرکز می‌شود که زیبایی‌شناسی مربوط به صدا نیاز به توجه به مفاهیمی بیش از دسیبل و کاهش سر و صدا دارد.

آلودگی نوری در مناطق مسکونی شهری نیز به یکی از مشکلات تبدیل شده‌است. نورهای شدید امنیتی و نصب شده به صورت نامناسب برخی از ساختمان‌ها باعث آزار دید مردم می‌گردد. نصب صحیح این نورها می‌تواند به میزان زیادی این معضل را حل کند.

• لوله صدا در ملبورن استرالیا که با هدف کاهش صدای جاده بدون کاهش زیبایی آن طراحی شده‌است.

• یک ساختمان اداری که با لامپ‌های بخار سدیم نورپردازی شده‌است و نور بسیار زیادی به داخل خانه‌های همسایه افتاده و باعث آزار آنها می‌گردد.

• خیابان منهتن که ساختمان‌هایی با ارتفاعی خیلی بیشتر از عرض جاده در دو طرف آن ساخته شده‌اند و اثر دره شهری در آن مشهود است.

• نورپردازی شکوفه‌های درختان گیلاس در ژاپن که باعث افزایش زیبایی شهر و جلب توریست‌های بسیاری می‌گردد.

تأسیسات آب و فاضلاب

خدمات آب و فاضلاب در طراحی شهرها از کلیدی‌ترین مسائل است. این خدمات شامل تأمین آب، تصفیه فاضلاب، و تأسیسات فاضلاب است. یکی از جنبه‌های برنامه‌ریزی شهری این است که در نظر داشته باشیم چگونه این خدمات را به صورت کارآمد و مقرون به صرفه به ساکنین شهری ارائه کنیم.

جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب در برنامه‌ریزی شهری همواره مورد توجه بوده‌است، اما از آنجایی که جمعیت شهرها با سرعت زیادی در حال افزایش است، حفاظت از آب به یک نگرانی تبدیل شده‌است. بسیاری از برنامه ریزان در حال حاضر در حال بررسی نحوه انجام مناسب تصفیه فاضلاب در محیط‌های شهری به صورت مؤثر و کارآمد هستند.

• کارخانه تصفیه فاضلاب در ماساچوست، آمریکا

• کارخانه آب شیرین کنی در اسپانیا برای تامین آب آشامیدنی.