قلندر

به گفته منابع قدیم و جدید، واژهٔ قلندر از کلمه فارسی کلاندر (به معنی بزرگ‌تر و مهتر) گرفته شده‌است.آنچه مسلّم است و شواهد مکرر نشان می‌دهد، کلمه قلندر در آغاز به معنی مکان تجمع اعضاء این فرقه از تصوف بوده که آنان را قلندری می‌خوانده‌اند. لغت قلندر از قرن ششم به بعد به معنی شخص به کار رفته‌است.

ظاهراً قدیمی‌ترین مورد به‌کارگیری لغت قلندری در ادبیات فارسی رباعی ذیل باشد که احتمالاً در اواخر قرن چهارم یا حتی قبل از آن سروده شده‌است:

باباطاهرهمدانی، قلندر را در معنی شخص به کار برده‌است:

سیدای نسفی از نمدپوشی قلندران یاد کرده‌است:

همچنین از کلاه نمد و تخته‌پوست سخن گفته‌است:

.... دیگر زینل‌نام قلندری است… از کلاه نمد و پوست تخت به هوس افسر و سریر و از جریده و شاخ نفیر به فکر علم و نفیر افتاده و از چادر قلندری پا به خرگاه دارایی سلطنت گذاشت.

آرمینیوس وامبری در سیاحت‌نامه خود از قلندرخانه‌های قوجه و خیوه و خوقند یاد کرده‌است:

.... در حینی که رفقا سر فرصت مشغول معاملات خود بودند، من به قلندرخانه‌ای که در مقابل تنها دروازهٔ شهر (شوراخان) واقع است، مراجعت کردم و در آنجا چند درویش را دیدم که از فرط استعمال افیون به صورت یک پارچه استخوان درآمده بودند.

عزم آن دارم که امشب نیم مست پای کوبان کوزهٔ دردی به دست

سر به بازار قلندر در نهم پس به یک ساعت ببازم هرچه هست

از قلندر هویی، از خرس مویی

شب دراز است و قلندر بیدار

یک مویز و چهل قلندر

نه هر که سر تراشد، قلندری داند

چاقی شب دراز و ما قلندر

• اقبال لاهوری

• امیرخسرو دهلوی

• امیر معزی

. بابا طاهر عریان

• اوحدالدین مراغه‌ای

• انوری ابیوردی

• بیدل دهلوی

• حافظ

• حزین لاهیجی

• خاقانی

• خواجوی کرمانی

• سعدی

• سلمان ساوجی

• سنایی غزنوی

• سیف فرغانی

• شاه‌نعمت‌اللّه ولی

• شهریار

• شیخ کمال خجندی

• صائب تبریزی

• عبید زاکانی

• عطار نیشابوری

• سید خلیل عالی نژاد

• سید ابوالقاسم نباتی

• ارزش میراث صوفیه، عبدالحسین زرینکوب، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۶
• اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید، به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، انتشارات آگاه، تهران، ۱۳۷۱
• جستاری چند در فرهنگ ایران‌زمین، تألیف مهرداد بهار، انتشارات فکر روز، تهران، ۱۳۷۴
• جهانگشای نادری، به اهتمام سیدعبداللّه انوار، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۱
• دائرةالمعارف فارسی مصاحب، انتشارات شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، تهران، ۱۳۵۶
• دوبیتی‌های باباطاهر، به تصحیح مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات کتابفروشی فخر رازی
• سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۴۸
• سیاحت درویشی دروغین، ترجمه فتحعلی خواجه‌نوریان، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۴
• فرهنگ معین، محمد معین، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۲
• کلیات سیدای نسفی، به تصحیح جابلقا دادعلیشایف، نشریات دانش، دوشنبه (تاجیکستان)، ۱۹۹۰
• Ashk Dahlén, The Holy Fool in Medieval Islam: The Qalandariyat of Fakhr al-din Araqi, Orientalia Suecana, vol.52, 2004