غائله آذربایجان
غائلهٔ آذربایجان که در منابع غربی بحران سال ۱۹۴۶ ایران نامیده شده، اشاره به وقایعی دارد که در خلال سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۲۶ خورشیدی در ایران پیش آمد و منجر به تشکیل و سقوط حکومت خودمختار آذربایجان و جمهوری مهاباد شد. این بحران یکی از نخستین بحران‌های پس از جنگ جهانی دوم بود.
| غائلهٔ آذربایجان | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
تمبر پستی ایران برای چهارمین سالگرد بازپس‌گیری آذربایجان | |||||||
| |||||||
| طرف‌های درگیر | |||||||
 شاهنشاهی ایرانپشتیبانی:  ایالات متحده آمریکا |
 جمهوری مهاباد حکومت خودمختار آذربایجانپشتیبانی: اتحاد جماهیر شوروی | ||||||
| فرماندهان و رهبران | |||||||
|
احمد قوام السلطنه محمدرضا پهلوی علی رزم آرا |
 صلاح الدین کاظیموف | ||||||
| قوا | |||||||
| ارتش شاهنشاهی ایران |
شبه نظامیان آذربایجانی
| ||||||
| تلفات و ضایعات | |||||||
|
نامعلوم | نامعلوم | ||||||
| در مجموع: ۲٬۰۰۰ کشته | |||||||
در پایان جنگ جهانی دوم قرار بر این بود که پس از تسلیم آلمان اشغال ایران توسط شوروی و بریتانیا پایان پذیرد ولی در عمل شوروی ارتش سرخ را از شمال ایران خارج نکرد و دست به تشکیل حکومت خلق آذربایجان و جمهوری مهاباد زد.
قوام السلطنه، نخست‌وزیر وقت ایران به کمک آمریکایی‌ها عملاً دست به فریب استالین زد و با پیش کشیدن امتیاز نفت شمال که به قرارداد قوام-سادچیکف معروف بود و همچنین همزمانی با فشار و تهدید آمریکا، شوروی از خاک ایران عقب نشست و هر دو حکومت با ورود ارتش شاهنشاهی ایران به سرعت سقوط کردند. بعد از خروج نیروهای شوروی از ایران قوام از نخست‌وزیری استعفا نمود و روس‌ها را از تمامی قول‌هایی که به ایشان داده بود بی‌نصیب گذاشت. این بحران از نخستین رخدادهای جنگ سرد به‌شمار می‌رود.
اقدام به تشکیل حرکت‌های تجزیه‌طلبانه در ایران
بر اساس اسنادِ محرمانه که پس از سقوط اتحادیهٔ جماهیر شوروی منتشر شدند، یکی از مهم‌ترین اسناد حزب کمونیست شوروی با برچسب «فوق العاده سرّی» در روز ششم ژوئیهٔ ۱۹۴۵ میلادی، برابر با پانزدهم تیر سال ۱۳۲۴ خورشیدی، در کمیتهٔ مرکزی این حزب برای ایجاد جنبش‌های تجزیه‌طلبانه در آذربایجان ایران و جنوب دریای خزر تصویب شد. همهٔ این اسناد امضای استالین را داشت و او مستقیماً در این موضوع نقش داشته است. در این سند آشکارا گفته شده که برای توسعهٔ حرکت تجزیه‌طلبانه در آذربایجان، حزبی ملی تشکیل شود و به باقروف، تیمور قلی‌اوف و میرزا ابراهیموف وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی سپرده شده بود که اقدام‌های لازم در این زمینه را انجام دهند. در این سند حتی نام حزب نیز، یعنی «فرقهٔ دموکرات آذربایجان» پیشنهاد و ذکر شده‌است. از این رو، در میانه تابستان سال ۱۳۲۴ خورشیدی، سران جمهوری آذربایجان به دستور شخص استالین ملزم شدند که خیلی زود دست به کار شوند و در ایران، کسانی را پیدا کنند تا برایشان حزبی با نام «فرقهٔ دموکرات آذربایجان» تأسیس کنند و جدایی‌طلبی را تبلیغ کنند. همچنین در بندی فرمان اقدامات برای جلب کُردهای شمال ایران جنبش جدایی‌طلبانه شده‌است.
جستارهای وابسته
- قطعنامه ۲ شورای امنیت
- قطعنامه ۳ شورای امنیت
- قطعنامه ۵ شورای امنیت
- حکومت خودمختار آذربایجان
- جمهوری مهاباد
منابع
- ↑
- ↑ "Archived copy". Archived from the original on January 21, 2014. Retrieved 2013-11-14.
- ↑ قانون عفو عمومی مجرمان غائلهٔ آذربایجان و زنجان مصوب ۲۶ مرداد ماه ۱۳۲۷ مجلس شورای ملی ایران
- ↑ «رفع غائله آذربایجان». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۶ ژوئن ۲۰۱۷.
- ↑ مروری بر غائلهٔ آذربایجان
- ↑ 1946 in Iran: Iran Crisis of 1946, United Nations Security Council Resolution 3, United Nations Security Council Resolution 5 (به انگلیسی), General Books LLC, 2010
- ↑ «فرمان استالین: 'فرقهٔ دموکرات آذربایجان' ایجاد شود». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.
- ↑ «مقاله ای از عباس جوادی». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۱۰.