عملیات رمضان

بعد از آزادسازی خرمشهر نظرات متفاوتی در مورد مدیریت ادامه جنگ در میان سیاستمداران و فرمانده‌های ایرانی مطرح شد. هم‌زمان با آزادسازی خرمشهر، اسرائیل به جنوب لبنان حمله کرد، در این زمان عراق با بهانه قرار دادن اشغال لبنان از سوی اسرائیل، به دنبال صلح با ایران بود. از سوی دیگر، بخش‌هایی از خاک ایران همچنان در اشغال عراق بود و ضمانتی نیز برای تخلیه نیروهای عراقی و بازگشت به مرز وجود نداشت. ضمن اینکه عراق موضع برتری خود را از دست داده بود و بهترین فرصت برای تعیین تکلیف سرنوشت جنگ بود. با توجه به تهاجم یک‌طرفه عراق و بی‌توجهی به قطعنامه الجزایر، تحمیل میلیاردها دلار خسارت مادی، کشته شدن ده‌ها هزار نفر از شهروندان و نیروهای نظامی ایرانی، عدم وجود قطعنامه‌ای قابل اتکا از سوی شورای امنیت سازمان ملل، برآیند تحلیل‌ها در ایران، بر این محور قرار گرفت که فرصت دادن به عراق، نتیجه‌ای جز سازماندهی و تجهیز مجدد ارتش عراق، برای ادامه جنگ یا تهاجم دوباره نخواهد داشت.

در نهایت تصمیم بر این اصل استوار شد که با اقدام به پیشروی در خاک عراق و تصرف شهر بصره، ضمانتی برای پایان جنگ، قطعنامه شورای امنیت و تعیین غرامت ناشی از تهاجم عراق بدست آید، ولی از دست دادن زمان و فاصله افتادن بین عملیات بیت‌المقدس و رمضان، به عراق فرصت لازم برای ایجاد موانعی بر سر راه نیروهای ایرانی و سازماندهی نسبی ارتش را داد. در این فاصله عراق حجم انبوهی از ادوات و یگان‌های زرهی خود را در اطراف بصره مستقر کرد و موانع کلاسیک و مهندسی شده فراوانی به کمک مستشاران خارجی بر سر راه نیروهای ایرانی ایجاد نمود. وقوع انقلاب در ایران، مشغول بودن بخشی از نیروهای ایرانی در درگیری با گروهک‌های مخالف جمهوری اسلامی، عدم انسجام نیروهای رزمی، اعمال تحریم‌های اقتصادی و نظامی ایران، بعلت عملکرد تهاجمی نیروهای انقلابی، ناسازگاری رهبر انقلاب اسلامی و مسئولان ارشد سیاسی ایران در روابط خارجی، بررسی‌های کارشناسان در عراق را به این برآیند رسانده بود، که دستیابی به پیروزی در آینده‌ای نزدیک برای ایرانی‌ها دور از دسترس است.

در تابستان ۱۳۶۱ عراق از کمبود نیروهای نظامی رنج می‌برد و سازماندهی نیروی زمینی ارتش عراق با متحمل شدن شکست در عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس، با مشکلاتی مواجه شده بود. صدام حسین در سال‌های پیش از آن، با القا این نظریه که ایران برنامه‌ای برای اشغال گسترده عراق دارد، نیروهای خود را از نظر ذهنی برای مقابله با این اشغال آماده کرده بود. عراقی‌ها نیروهای گسترده‌ای را در کنار مرز ایران، در طول مناطق درگیری مستقر نموده بودند. در اطراف بصره نقشه‌های دقیقی برای ایجاد سنگر کشیده بودند، همچنین میادین مینی را در این منطقه مستقر کرده بودند. یکی از اهداف اصلی فرماندهان ایرانی در عملیات رمضان، از بین بردن سپاه سوم ارتش عراق بود، که در غرب اروند رود استقرار داشت. با توجه به تعداد تانک‌های این لشکر، ایرانی‌ها دسته‌های ویژه آرپی‌جی‌زن را برای از بین بردن لشکرهای زرهی سپاه سوم ارتش عراق، آموزش داده بودند.

منطقه اجرای عملیات رمضان، در زمینی مثلث شکل، به وسعت ۱٫۶۰۰ کیلومتر مربع محصور بود، که از شمال به مناطق کوشک و طلائیه و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول ۵۰ کیلومتر، از غرب به شط‌العرب به طول ۸۰ کیلومتر و از شرق به خط مرزی شمالی-جنوبی؛ از کوشک تا شلمچه به طول ۶۰ کیلومتر، منتهی می‌شد. عراق تا قبل از فتح خرمشهر، در منطقه شرق بصره، مواضع مستحمکی نداشت، اما در فرصت یک ماه و نیمه‌ای که به دست آورد، تغییرات مهمی در این منطقه ایجاد کرد. همچنین ارتش عراق کانالی به طول ۳۰ کیلومتر و عرض یک کیلومتر را که مختص پرورش ماهی بود، با پمپاژ حجم زیادی آب و احداث کمین‌ها و سنگرهای تیربار، به عنوان موانعی بازدارنده در مقابل نیروهای مسلح ایران، به سمت بصره آماده کرد. در قسمت جنوبی شلمچه نیز، اقدام به پمپاژ آب نمود تا مانع از عبور نیروهای ایرانی از این محور شود.

عراق

سپاه سوم نیروی زمینی عراق با لشکرهای تابعه، مسئولیت پدافند از منطقه‌ای که قرار بود عملیات رمضان در آن انجام شود، را برعهده داشت. لشکرهای تابعه سپاه سوم ارتش عراق و تیپ‌های زیرمجموعه آن‌ها در عملیات رمضان:

• لشکر ۶ زرهی: تیپ ۲۵ مکانیزه، تیپ‌های ۱۶ و ۳۰ زرهی.
• لشکر ۵ مکانیزه: تیپ‌های ۱۵ و ۲۰ مکانیزه، تیپ‌های ۲۶ و ۵۵ زرهی.
• لشکر ۹ زرهی: تیپ‌های ۳۵ و ۴۳ زرهی، تیپ ۱۴ مکانیزه.
• لشکر ۳ زرهی: تیپ‌های ۶ و ۱۲ زرهی، تیپ ۸ مکانیزه.
• لشکر ۱۱ پیاده: تیپ‌های ۴۷، ۴۸ و ۴۹ پیاده.
• لشکر ۱۵ پیاده.

در مراحل اول، دوم و سوم عملیات رمضان، لشکر ۳ زرهی، لشکر ۹ زرهی و تیپ ۱۰ زرهی، متحمل خساراتی شدند و جهت بازسازی و بازرسی، از منطقه عملیات خارج و یگان‌های دیگری از منطقه غرب جایگزین آنها گردید. لشکرهایی که از منطقه غرب به منطقه جنوب اعزام شدند:

• لشکر ۱۲ زرهی: تیپ‌های ۳۷ و ۵۰ زرهی، تیپ ۴۶ مکانیزه.
• لشکر ۸ پیاده: تیپ‌های ۲۲، ۲۳ و ۲۸ پیاده.
• لشکر ۴ پیاده: تیپ‌های ۵، ۱۸ و ۲۹ پیاده.
• لشکر ۲ پیاده کوهستانی: تیپ‌های ۲ و ۴ پیاده.
• لشکر ۱۰ زرهی: تیپ‌های ۱۷ و ۴۲ زرهی.

ایران

قرارگاه مرکزی کربلا با ۴ قرارگاه فرعی، هدایت عملیات رمضان را برعهده داشت و هر قرارگاه فرعی توسط ۲ فرمانده، بصورت مشترک از سپاه پاسداران و نیروی زمینی ارتش هدایت می‌شد. تیپ‌های سپاه پاسداران و لشکرهای ارتش، ذیل این ۴ قرارگاه سازماندهی شده بودند، همچنین لشکر ۳۰ زرهی سپاه و ۹ گردان از توپخانه ارتش نیز وظیفه پشتیبانی از این قرارگاه‌ها را برعهده داشتند:

• قرارگاه قدس:
  • ارتش: لشکر ۱۶ زرهی و تیپ ۴۰ پیاده سراب.
  • سپاه: تیپ ۴۱ ثارالله (۶ گردان) و تیپ ۳ بعثت (۳ گردان).
• قرارگاه فتح:
  • ارتش: لشکر ۹۲ زرهی.
  • سپاه: تیپ ۱۴ امام‌حسین (۱۸ گردان) و تیپ ۲۵ کربلا (۱۷ گردان) و تیپ ۱۷ علی‌ابن‌ابیطالب (۱۳ گردان).
• قرارگاه نصر:
  • ارتش: لشکر ۲۱ پیاده.
  • سپاه: تیپ ۷ ولی‌عصر، تیپ ۸ نجف، تیپ ۲۱ امام‌رضا و تیپ ۳۱ عاشورا.
• قرارگاه فجر:
  • ارتش: لشکر ۷۷ پیاده.
  • سپاه: تیپ ۳۳ المهدی، تیپ ۳۵ امام‌سجاد و تیپ ۱۸ جوادالائمه.

عملیات رمضان در ۵ مرحله طراحی و اجرا گردید. این عملیات در زمینی به وسعت حدود ۱٫۵۰۰ کیلومتر مربع، با هدف تصرف شهر بصره انجام شد، ولی در نهایت اهداف از پیش تعیین شده آن، محقق نگردید. در این نبرد ۳ موج جداگانه از سپاهیان داوطلب، در زمینی مسطح به سوی بصره حرکت کردند. در مرحله سوم این عملیات بیش از ۵۰۰ دستگاه تانک و ۲۰۰ دستگاه نفربر از تیپ ۱۰ زرهی ارتش عراق منهدم شد و در مجموع ۸٫۷۱۵ نفر از نیروهای ارتش عراق کشته، زخمی یا توسط نیروهای ایرانی اسیر شدند. این عملیات از این نظر دارای اهمیت است، که نیروهای ایرانی برای اولین بار از آغاز جنگ، به صورت گسترده وارد خاک عراق شدند.

مرحله اول

مرحله نخست عملیات رمضان در تاریخ ۲۲ تیر ۱۳۶۱ با نیرویی متشکل از ۵ تیپ از قرارگاه فتح، ۲ تیپ از قرارگاه فجر و یک تیپ از قرارگاه قدس آغاز شد. در ساعت اولیه، قرارگاه فتح موفق شد به هدف‌های از پیش تعیین شده، تا منطقه بالای کانال پرورش ماهی دست یابد، اما صبح روز بعد به دلیل متوقف شدن قرارگاه‌های فجر و قدس در خطوط اولیه نبرد و نیز دور خوردن تعدادی از یگان‌های زیرمجموعه قرارگاه فتح، در پی اجرای پاتک توسط ارتش عراق، فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا به کلیه نیروهای عمل‌کننده دستور عقب‌نشینی داد.

مرحله دوم

این مرحله از عملیات در ساعت تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۶۱ آغاز شد. در این مرحله ۲ تیپ از قرارگاه فتح و ۲ تیپ از قرارگاه نصر در عملیات شرکت داشتند. قرارگاه فتح که در محور پایین عمل می‌کرد، موفق شد به منطقه حاشیه کانال، که محل احداث پل‌های روی کانال پرورش ماهی بود، برسد. در این میان قرارگاه نصر در انجام مأموریت خود ناکام ماند و در نهایت قرارگاه کربلا جهت پیشگیری از تلفات بیشتر، فرمان عقب‌نشینی تمامی نیروها را صادر کرد.

مرحله سوم

این مرحله که تنها برای انهدام نیروهای عراقی طراحی شده بود، با ۵ تیپ از قرارگاه فتح در تاریخ ۲۶ تیر ماه ۱۳۶۱ آغاز شد و به دلیل عدم تأمین مناسب خاکریزهای شرقی و غربی، در ساعت ۳ بامداد روز بعد، با عقب‌نشینی نیروها، بپایان رسید.

مرحله چهارم

این مرحله در تاریخ ۲ مرداد ۱۳۶۱ با استعداد ۲ تیپ از قرارگاه نصر، با هدف باز کردن یک معبر جهت رسیدن نیروهای عمل‌کننده به بصره آغاز شد، که به دلیل ضعف در نفوذ نیروها از محور شلمچه، به‌سرعت فرمان عقب‌نشینی صادر گردید.

مرحله پنجم

آخرین مرحله از عملیات رمضان در تاریخ ۶ مرداد ۱۳۶۱ با استعداد ۴ تیپ از قرارگاه فتح، جهت تصرف ۳ موضع مثلث‌شکل اول و احداث خاکریز شرقی-غربی از خط دژ مرزی تا مثلث سوم، آغاز شد. در ابتدای عملیات نیروهای ایرانی برای اعلام مکان خود استناد رسمی نداشتند و دلیل آن اتصال خاک‌ریز احداثی به بالای مثلث چهارم، به جای مثلث سوم بود، که این اشتباه به عدم الحاق تیپ‌های عمل‌کننده در مرحله پنجم منجر گردید و نیروهای عراقی با رخنه از مثلث سوم از پشت، جناحین و مقابل به نیروهای ایرانی نفوذ کردند و تلفات زیادی را به ایرانی‌ها وارد نمودند. به همین دلیل جهت جلوگیری از تلفات بیشتر، فرمان عقب‌نشینی در ساعت ۳ بامداد ۸ مرداد ۱۳۶۱ از سوی قرارگاه مرکزی کربلا صادر شد و عملیات رمضان بپایان رسید.

صیاد شیرازی در این مورد می‌گوید:

در این عملیات ما نوع رخنه‌ای را در نظر گرفته‌ بودیم. یعنی گفتیم به جای تلاش در یک جبهه عریض بیاییم فشار را از یک جا بیاوریم و عمق را بیشتر کنیم. جاهای دیگر فقط مقاومت کنند یا تظاهر به تک کنند. در عوض، از نیروهای عمده‌مان در این محور استفاده کنیم، برویم جلو و در خط دشمن رخنه کنیم. بچه‌ها در حالت روحی خاصی بودند. زیر بار نمی‌رفتند که مثلا در شب اول حمله نکنند و بمانند در شبهای بعدی عبور از خط کنند و نیروی پشتیبان باشند. بچه‌های سپاه حالتی داشتند که مایل نبودند جزو نیروی احتیاط باشند. این حالتها موجب شد که طرحهای ما را توی قرارگاه به زانو درآوردند. در ابتدا دو رخنه در نظر گرفته بودیم. این دو تا شد سه‌تا. سه‌تا شد چهار تا. تا رسید به هشت تا. یعنی از شکل رخنه‌ای درآمد و تبدیل شد به جبهه‌ای. جبهه‌ای هم معنی‌اش این بود که در همه جا ممکن بود پرتوان حمله کنیم ولی چون عمق نداشت، همان یگانی که حمله می‌کرد تا آخر نمی‌توانست برود جلو. فوقش خط اول را از بین می‌برد و یک رخنه کوچک ایجاد می‌کرد.

• عملیات فتح‌المبین
• عملیات بیت‌المقدس
• عملیات طریق‌القدس
• عملیات ثارالله

• «عملیات رمضان؛ ورود به خاک عراق». خبرگزاری دفاع مقدس.
• محسن رشید، گزارشی کوتاه/ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، ویرایش: مهدی انصاری، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸، شابک: ۹۶۴–۶۳۱۵–۳۳-x
• «آشنایی با عملیات رمضان». همشهری آنلاین.
• «بررسی و ارزیابی عملیات رمضان». خبرآنلاین.