عزت‌الدوله

عزت‌الدوله با وجود ناخرسندی مادرش، در روز جمعه ۲۷ بهمن ۱۲۲۷ برابر با ۲۲ ربیع‌الاول از سال ۱۲۶۵ قمری با امیرکبیر ازدواج کرد. امیرکبیر خودش برای ازدواج با عزت‌الدوله پیشگام نشد، بلکه آن دو به ابتکار ناصرالدین‌شاه با وجود مخالفت‌های ملک‌جهان خانم، به همسری همدیگر درآمدند. این موضوع را امیرکبیر در نامه‌ای گلایه‌آمیز که در واپسین روزهای صدارت‌اش به ناصرالدین‌شاه نوشت، مورد اشاره قرار داد. موضوعِ نامه، فرستادن خواجهٔ مخصوص ملک‌جهان خانم به خانهٔ امیرکبیر است. امیرکبیر این خواجه را جاسوس می‌دانست و در نامه‌اش به ناصرالدین‌شاه می‌نویسد: «در بابِ خواجه که مقرر فرمودند، این غلام واسطهٔ حاجی مبارک نبودم. معلوم است اختیار کل نوکر، از خود این غلام گرفته تا به هر کس باشد، با قبلهٔ عالم است. هر که را بخواهند بیرون نمایند یا نگاه دارند، اختیار امر با سرکار همایون است. در بابِ آقا جوهر، فدوی از اوّل برخود قبلهٔ عالم روحنا فداه معلوم است که نمی‌خواستم در این شهر صاحب خانه و عیال شوم. بعد به حکم همایون و برای پیشرفت خدمت شما، به این عمل اقدام کردم…»

با این وجود، مضمون برخی نامه‌های خصوصی رد و بدل شده میان امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه و همچنین وفاداری عزت‌الدوله به امیرکبیر پس از برکناری‌اش، به خوبی آشکار می‌کند که علاقه و صمیمیتی خاص میان آن‌ها برقرار شده بود.

آن‌ها صاحب دو دختر به نام‌های تاج‌الملوک و همدم‌الملوک شدند که به ترتیب با پسردایی‌های خود مظفرالدین میرزا (در آینده مظفرالدین‌شاه) و مسعود میرزا (در آینده ظل‌السلطان) ازدواج کردند. محمدعلی‌شاه برای همین نوهٔ مشترک ناصرالدین‌شاه، امیرکبیر و عزت‌الدوله بوده‌است.

پس از برکناری امیرکبیر از صدارت و تبعید او به کاشان، عزت‌الدوله برخلاف اصرار برادر و مادرش، به همراه امیرکبیر به کاشان رفت و در باغ فین کاشان سکنی گزید. زمانی که آن‌ها در کاشان بودند، عزت‌الدوله که می‌ترسید بدخواهان امیرکبیر کلکی بزنند، لحظه‌ای از شوهرش جدا نشد. در واقع مقام او به عنوان دختر شاه پیشین و تنها خواهر تنی شاه آن زمان، مانع آن شد که دشمنان به امیرکبیر آسیبی برسانند. رفتار عزت‌الدوله نسبت به شوهرش بزرگوارانه بود. آنچنان که در منابع گوناگون آورده‌اند، برای اجرای نقشهٔ قتل امیرکبیر، عزت‌الدوله را از او دور کردند و او را به حمام فین که در محل اقامت آن‌ها واقع شده بود کشاندند و نقشهٔ خود را اجرا کردند. مشهور است که برای جدایی آن‌ها، شایعه شد که پیک شاهی به زودی خبر بازگشت امیر به مقام صدارت را خواهد آورد. عزت‌الدوله از امیرکبیر خواست که پیش از آمدن پیک شاهی و ملاحظهٔ دست‌خط شاه از او جدا نشود. با این حال امیرکبیر توجهی نکرد. آن چه پس از این اتفاق افتاد توسط اعلم‌الدوله، طبیب عزت‌الدوله چنین نقل شده‌است:

«چون حاج علی‌خان با همراهانش به باغ فین رسیدند، علی‌اکبر بیک چاپار دولتی را دیدند که منتظر بیرون آمدن امیر از حمام بود که جواب نامهٔ مهدعلیا را به عزت‌الدوله بگیرد. فراش‌باشی دست علی‌اکبر بیک را گرفت، با خود به حمام برد که زن امیر را از آمدن او مطلع نسازد. فراش‌باشی با مأموران خود وارد حمام گشتند، دیدند خواجه حرم‌سرا مشغول جمع‌آوری لباس‌های امیر است. اعتمادالسلطنه (حاج علی‌خان) یکی از آن کسان را بر سر او گماشت که از آنجا بیرون نرود. سپس پشت در دیگر حمام را سنگچین کردند که کسی از آن راه داخل نگردد. وارد صحن شدند. فراش‌باشی فرمان شاه را ارائه کرد. امیر خواسته بود عزت‌الدوله را ملاقات کند، یا پیغامی برای او بفرستد، و وصیت بکند. اعتمادالسلطنه اجازه نداده بود. پس امیر دلاک را دستور داد رگ‌های هر دو بازویش را بزند…»

• جاستین شیل، وزیر مختار بریتانیا در ایران (که خود از مجریان نقشهٔ برکناری امیرکبیر بود) ضمن شرحی ستایش‌آمیز، راجع به عزت‌الدوله می‌نویسد: «برای این که مبادا شوهرش را مسموم کنند، هر چه غذا می‌آوردند نخست خودش می‌خورد. ثبات اراده و خوی استواری که در همهٔ مدت نشان داد، شاید در هیچ زن ایرانی‌ای دیده نشده باشد، چه رسد به این که افراد فاسد خاندان قاجار که به آن تعلق دارد کسی شنیده باشد...»
• واتسون، مورخ انگلیسی می‌نویسد: «تا حدی که تاریخ ثبت کرده، هیچ شاهدخت پروردهٔ دربار مسیحی که به درخشنده‌ترین فضایل اخلاقی و زناشویی خو گرفته باشد نیست که بیشتر از عزت‌الدوله عشق و فداکاری نسبت به شوهر نگون‌بختش نشان داده باشد.»
• همسر جاستین شیل، می‌نویسد: «شاهدخت بیوه امیر را با همان زنی که از اندرون برای در دام افکندن شوهرش فرستاده بودند، به تهران بازگرداندند… بی‌درنگ به حضور عزت‌الدوله رفتم که مراتب احترام خود را نسبت به کردار ستوده و کم‌نظیرش ابراز نمایم… او لباس ساده ماتم بر تن داشت.»

کنت دوگبینو نقل کرده‌است که عزت‌الدوله که با خاطری سرگشته از کاشان بازگشت در نخستین دیدارش با ناصرالدین‌شاه «هرچه فحش بود به او داد».

جسد امیرکبیر، پس از قتل در قبرستان «پشت مشهد» کاشان دفن شد. چند ماه بعد، عزت‌الدوله جنازه را به کربلا فرستاد و در همان‌جا دفن گردانید.

پس از برکناری امیرکبیر و قتل فجیع وی، عزت‌الدوله که هنوز در مرگ شوهر سیاه‌پوش بود، به فرمان مادرش با میرزا کاظم نظام‌الملک و سپس با انوشیروان خان عین‌الملک و پس از آن با یحیی مشیرالدوله ازدواج نمود.

میرزا کاظم نظام‌الملک

پس از آن که میرزا آقاخان به صدارت رسید و امیرکبیر کشته شد، ملک‌جهان خانم و میرزا آقاخان تصمیم گرفتند که عزت‌الدوله با میرزا کاظم نظام‌الملک ازدواج کند. عزت‌الدوله در دورانی که همسر امیرکبیر بود، علاقه و عشق زیادی به او پیدا کرده بود و به سختی تن به ازدواج دوباره داد. آن‌ها صاحب دختری به نام زینت‌الملوک شدند که در خردسالی درگذشت. پس از برکناری میرزا آقاخان، شوهر دوم و پدرشوهر آن زمانش تبعید شدند و عزت‌الدوله را نیز به اجبار از او جدا کردند، احتمالاً بدون طلاق شرعی... از این رو گفته می‌شد که طلاق عزت‌الدوله شرعی نیست و همسران بعدی عزت‌الدوله بر او حرام شرعی بوده‌اند.

انوشیروان خان عین‌الملک

سپس عزت‌الدوله با انوشیروان خان عین‌الملک ازدواج کرد. پس از برکناری میرزا آقاخان، عزت‌الدوله به دستور مادرش از شوهر پیشینش جدا شد و با انوشیروان خان ازدواج کرد، در حالی که خود به این ازدواج مایل نبود. او و انوشیروان خان صاحب سه پسر شدند.

یحیی مشیرالدوله

یحیی مشیرالدوله در ۱۲۸۵ هجری قمری با عزت‌الدوله ازدواج کرد.

عزت‌الدوله در سال ۱۲۸۴ خورشیدی درگذشت. وی بنا به وصیت خود و به جهت ارادتی که نسبت به امامزاده احمد داشت، پس از درگذشت در کنار مقبرهٔ آن امامزاده در محلهٔ حسن‌آباد اصفهان مدفون گشت.

عزت‌الدوله در مجموعهٔ جیران توسط غزل شاکری به تصویر کشیده شده‌است.

• فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، چاپ هفتم، اسفندماه ۱۳۶۲، انتشارات خوارزمی.

• اسنادی از عزت‌الدوله، دنیای زنان در عصر قاجار