شهرستان دلفان

در میان رشته کوه‌های زاگرس و در شمال غربی استان لرستان، هم جوار با استان‌های همدان، کرمانشاه و ایلام واقع شده‌است. این شهرستان از شمال به شهرستان نهاوند، از غرب به صحنه و هرسین، از جنوب غرب به شهرستان هلیلان و از جنوب به کوهدشت و چگنی و از شرق به شهرستان سلسله محدود می‌شود. نورآباد شهری است در شرق شهرستان واقع شده‌است که در سال ۱۳۶۸ خورشیدی از بخشداری به فرمانداری تغییر وضعیت داد.

مردم لک زبان دلفان و دیگر شهرهای لک‌نشین حاشیهٔ رود سیمره، طبق بررسی‌های باستان‌شناسی، بازماندگان مهرپرستان و قوم بزرگ کاسی هستند. این مردم هنوز هم مانند اجدادشان به مهرورزی شهره‌اند. کاسی‌ها نخستین کسانی بودند که اسب را رام کرده و به کار گرفتند؛ آنان روش رام کردن و به کار بستن اسب را به مردم بین‌النهرین آموختند. پیشینهٔ تاریخی مردم لک زبان درهٔ سیمره به هزاره‌های پیش از ظهور دین زرتشت بازمی‌گردد.

زبان

مردم دلفان به زبان لری لکی تکلم می‌کنند.

بنا بر سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان دلفان ۱۴۳۹۷۳ نفر و جمعیت شهر نورآباد (مرکز شهرستان دلفان) ۶۵۵۴۷ نفر بوده‌است.

طوایف

دلفان نام سرزمین و مردمانی متشکل از روستاییان و عشایر مردم لک، تخته قاپو شده (یک جان‌نشین شده و خلع سلاح) است ایشان همچنین نسبت نزدیک خویشاوندی با عشایر کوهدشت لرستان دارند. دلفانی، میربگ، کاکاوند، کولیوند، کرمعلی، ایتیوند، اولادقباد، سنجابی، نورعلی و چواری از جمله طوایف ساکن شهرستان دلفان هستند.

در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی) محمدحسین میرزا حشمت‌الدوله فرزند محمدعلی‌میرزا دولتشاه که حاکم لرستان و خوزستان بود، شروع به اسکان عشایر منطقهٔ لرستان کرد. در همین راستا همزمان با یکجانشین کردن طوایف سلسله در دشت الشتر در قالب ۱۲۰ روستا، طوایف دلفان هم که پیشتر به صورت کوچ‌نشینی زندکی می‌کردند، در ۴۰ روستا در جلگهٔ خاوه اسکان داده شدند.

نیشا (با استناد به کتیبه بیستون در مورد جنگ داریوش با گئومات در دژ سیکوند در دشت نیشا. دژ سیکوند در منطقه چواری دلفان قرار دارد).

دم آیزه (به معنای نهایت سرما و یخبندان). دلفان (به معنای مکان دلنشین و دلگشا)

ناهمواری

چین خوردگی‌های شهرستان دلفان جزئی از سلسله جبال زاگرس می‌باشد که در دوران سوم زمین‌شناسی به وجود آمده‌است و با جهتی شمال غربی – جنوب شرقی از مریوان امتداد دارد. واقع شدن این شهرستان در میان رشته کوه‌های مرکزی زاگرس با ارتفاع متوسط ۱۷۰۰ تا ۲۱۰۰ متر باعث گردیده‌است که این منطقه در زمره مناطق مرتفع و بلند کشور به‌شمار آید. به‌طور کلی این شهرستان، منطقه‌ای کوهستانی است که مرکز و اطراف آن را کوه فرا گرفته و بجز چند درهٔ آبرفتی و چند دشت محدود، سرزمین هموار دیگری در آن به چشم نمی‌خورد.

رشته کوه‌های دلفان عبارتند از: رشته کوه گرین در شمال شهرستان که است و همچون سدی بزرگ، شهرستان دلفان را از نهاوند و صحنه جدا کرده‌است. رشته کوه مهم دیگر دلفان رشته کوه مانگه نی است که در حقیقت بخشی از رشته کوه بزرگ سفید کوه است و از تنگه گاوشمار در جنوب دلفان تا تنگه گیزه رود در غرب این شهرستان ادامه دارد و مناطق جنوبی دلفان را از شهرهای کرمانشاه، کوهدشت و شهرستان دوره چگنی جدا می‌سازد. سرکشتی نیز دیگر رشته کوه زیبا و دیدنی دلفان است که به موازات سفید کوه در جنوب دلفان کشیده شده‌است، اما طول و ارتفاع آن از سفید کوه کمتر است. مهراب کوه، کوه پری، منگا ول، چال غلام، بزکن و سلاسل و گل عناوو از دیگر کوه‌های دلفان هستند.

بر اساس نقشه توپوگرافی دلفان، حداکثر ارتفاع در شمال شهرستان متعلق است به قله زیبا و دیدنی چهارشاخ در رشته کوه گرین با ارتفاع ۳۱۸۸ متر و حداقل آن در غرب شهرستان، در محل خروجی رودخانه زیبا و خروشان گیزه رود در دهستان کاکاوند غربی با ارتفاعی معادل ۱۱۹۰ متر است؛ شهر نورآباد نیز دارای ارتفاعی معادل ۱۸۷۰ متر از سطح دریا است.

آب و هوا

دلفان دارای اقلیمی سرد و مرطوب با زمستان‌هایی سرد و یخبندان و تابستان‌هایی معتدل و بهار گونه و به ویژه در نیمه شمالی می‌توان به بارش سنگین برف، دمای پایین همراه با یخبندان‌های طولانی و وزش بادهای شدید اشاره کرد. متوسط بارندگی سالانه دلفان حدود ۴۵۰ میلی‌متر است. بر اساس سیستم اقلیمی «دومارتن»، دلفان دارای اقلیم مدیترانه‌ای و بر اساس تقسیم‌بندی «آمبرژه» این خطه از خاک زیبای کشورمان دارای اقلیم ارتفاعات (سرد کوهستانی) است. این شهرستان در بهمن ماه سال ۹۵ حدود ۱ متر برف را تجربه کرده‌است که موجب قطع راه‌های ارتباط شده‌است.

آب‌های روان

شهرستان دلفان به دلیل بهره‌مندی از ریزش فراوان نزولات جوی و وجود ارتفاعات برفگیر که نقش مهمی در ذخیره آب بر عهده دارند، دارای رودهای فصلی و دائمی فراوانی است که از سرشاخه‌های اصلی کشکان و سیمره (کرخه) به‌شمار می‌روند، همچنین در این شهرستان بیش از صد سراب بزرگ و چشمهٔ دائمی وجود دارد. همچنین در زبان لکی به رود (چه‌م، ڕوو) می‌گویند.

حوزه‌های آبریز دلفان

حوزه‌های آبریز دلفان را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد که عبارتند از: حوزهٔ آبریز گاماسیاب که کم وسعت‌ترین حوزه آبریز در دلفان بوده و تنها بخش بسیار کوچکی از دهستان خاوه جنوبی را شامل می‌شود. دیگر حوزهٔ آبریز دلفان حوزهٔ آبریز کشکان است که علاوه بر دهستان میربگ جنوبی، بخش‌هایی از دهستان میریگ شمالی و خاوه جنوبی را شامل می‌شود، اما وسیع‌ترین حوزه آبریز در این شهرستان متعلق به آبریز سیمره می‌باشد که به دلیل توپوگرافی خاص منطقه که عمدهٔ شیب زمین شمال شرقی – جنوب غربی است، موجب شده‌است که بیشتر رودها و روان آب‌های دلفان به سمت غرب جریان داشته و به رودخانه سیمره بریزند. این حوزهٔ آبریز شامل شهر نورآّباد، بخش کاکاوند و دهستان‌های نورعلی، خاوه شمالی و بخش وسیعی از دهستان‌های میربگ شمالی و خاوه جنوبی را شامل می‌شود.

از مهم‌ترین رودهای دلفان می‌توان به رودهای خاوه و گچنه که پس از عبور از شهر نورآباد، رودخانهٔ بادآور را به وجود می‌آورند و در نهایت به گیزه رود در غرب دلفان می‌ریزد؛ همچنین رودخانه‌های حسن گاویار (چم زکریا)، تیزآب و رود سرخگون زوُوَر و کنگاوری از دیگر رودهای دلفان هستند؛ از مهم‌ترین سراب‌های دلفان می‌توان به سراب قمش، عبدالحسینی، حسین‌آباد، مرادآباد، گلامبحری، نیاز، آب دوغ، دولیسکان، غسلگه، سربیشه، مورینه، دم قلمه و … اشاره کرد. ناگفته نماند که در دهستان کاکاوند غربی چشمهٔ آب گرمی به نام گرمابه (لکی: گه‌رماووا) وجود دارد که به دلیل وجود گوگرد و املاح معدنی در آن در درمان بیماری‌های پوستی و مفصلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

شهرستان دلفان دارای ۵ بخش، ۱۰ دهستان و ۳ شهر به شرح زیر است:

شهرستان دلفان

• دانشکده دولتی دلفان (زیر شاخه‌ای از دانشگاه لرستان)
• دانشگاه آزاد اسلامی مرکز دلفان
• دانشگاه پیام نور نورآباد
• مرکز آموزش علمی کاربردی نورآباد

همچنین اولین مرکز رشد دانشگاه‌های پیام نور کل کشور در شهر نورآباد تأسیس شد.

• پل گرمابه: پل گرمابه مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان دلفان، بین نور آباد، هرسین در دهستان کاکاوند غربی واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۰۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
• مهراب کوه: از دیگر دیدنی‌های دلفان می‌توان به کوه شگفت‌انگیز مهراب با ارتفاع ۲۴۰۰ متر در ۵۴ کیلومتری شهر نورآباد اشاره کرد، صخره‌های سر به فلک کشیده مهراب، چون اسیران به زنجیر کشیده‌ای چشم هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کنند.

این کوه از دو نیمه مهراب کوچک و مهراب بزرگ تشکیل شده‌است که پوشیده از درختان کهنسالی چون گردو، سماق، زالزالک، آلو، انگور، انجیر، سیب و گلابی وحشی است. وجود غارهای تنگ قلا، داله‌لان، غار باغ سیری جان و ده‌ها غار کوچک و بزرگ دیگر که از زمان باستان وجود داشته و جایگاهی برای اختفای گنجینه سلاطین و محلی برای اسکان موقت دامداران بوده و همواره حافظ جان و مال مردم دره مهرگان بوده، بر زیبایی‌های این منطقه افزوده‌است. وجود تاپو (محلی برای نگه‌داری غلات به زبان محلی) با قدمتی هزاران ساله در دل صخره‌های سر به فلک کشیده مهراب که محل نگه‌داری آذوقه ساکنان این منطقه بوده با وجود زمستان‌های سرد و طاقت‌فرسا و پر برف در سنوات گذشته، همواره مددی الهی برای مردم این منطقه بوده، هم باعث دیدنی‌تر شدن این ناحیه از ایران زمین شده‌است. بلندترین آبشار دلفان نیز که در دامنه کوه مهراب قرار دارد و به آن داله‌لانه (آشیانه عقاب‌ها) می‌گویند با ارتفاع ۱۰۰ متر برزیبایی این کوه و دیدنی‌های دلفان افزوده‌است.

• روستاهای گلباغی و چال سیل: که در ۱۲کیلومتری شهر نورآباد قرار دارد آب و هوای پاک و خنکی دارند و در میان جنگل‌های بلوط و در کوهپایه کوه بزکن قرار دارند و از باغ‌های زیادی بر خوردارند و سوغات آنها نیز گردو، ماست محلی، کشک، روغن حیوانی، گردو، بلوط و… است.
• جنگل‌های زاگرس:این جنگل‌ها درختان زیادی از جمله بلوط، زالزالک، گلابی وحشی، ارجن، پسته وحشی، چغاله و…

و حیواناتی از جمله:گرگ، روباه، خرس، شغال، جوجه تیغی، لاک پشت و… و پرندگانی از جمله:عقاب، جغد، شاهین، کبوتر کوهی، کلاغ و…

• چهل نا بالغان: چهل نابالغان یکی از کوه‌های عظیم زاگرس در مرز استان لرستان و استان همدان جزئ شهرستان نهاوند است. چهل نابالغان از شمال به نهاوند، و از شرق به بروجرد محدود است. بلندترین قله آن یال کبود با ارتفاع تقریبی ۳۸۵۰ متر است. چهل نابالغان بخشی از رشته کوه بزرگ گرین است و دسترسی به آن بیشتر از دهستان فلکین دلفان به راحتی امکان‌پذیر است. سراب گاماسیاب در دامنه شمالی این کوه قرار دارد و آب سراب ناشی از یخچال کوه است.
• آبشار قمیش: این آبشار در کوه ماده گودال و در ضلع شمالی روستای قمش (ایتیوند جنوبی) واقع شده‌است. قمش، روستایی از توابع بخش کاکاوند شهرستان دلفان است که در ۳۵ کیلومتری جنوب غربی دلفان واقع شده‌است و دارای آثار باستانی و تاریخی بسیاری است. این منطقه همچنین دارای پوشش گیاهی بسیار غنی است و جنگل‌های بلوط آن کم‌نظیر است.
• تپه باستانی سیکوند: محل به وقوع پیوستن جمگ گئومات (بردیای دروغین) و داریوش که طبق سنگ نوشته بیستون و شواهد به دست آمده محل دژ گئومات و نبرد با داریوش در منطقه سیکوند است که به ثبت ملی رسیده‌است.
• راه باستانی گاوشمار: در ۵۴کیلومتری جنوب غربی نورآباد مرکز شهرستان دلفان و در روستای گنجدره (گنجره) واقع شده‌است.

این راه یکی از محورهای ارتباطی باستانی در ایران باستان بوده‌است و بخشی از راه شاهی معروف بین هگمتانه و شوش بوده‌است که در گذشته‌های دور ارتباط دو پایتخت زمستانی و تابستانی هخامنشیان را میسر می‌ساخته‌است.

• بقعه حسن گاویار :حسن گاویار از عرفای لک زبان قرن هفتم هجری قمری دلفان این بقعه در ۱۶ کیلومتری نورآباد در دامنه رشته کوه بزکن و در یک کیلومتری آبشار زیبای غسلگه واقع است.
• مقبره بابابزرگ : امامزاده ابراهیم یا همان بابای‌بزرگ (لکی: بابزرگ) به نقلی فرزند امام موسی‌ابن جعفر (ع)، برادر امام رضا (ع)، امامزاده محمد، شاه‌چراغ شیراز و کریمه اهل‌بیت حضرت معصومه (س) در قم و… است که به نقل مضمون در همان عصر متولد و در همان قرن نیز در مکان فعلی به شهادت رسیده و در بین کوه‌های مهراب در دامنه سرکشتی دفن شده‌است؛ و به نقل دیگر این مقبره متعلق به نوح نبی می‌باشد که در سال‌های اخیر تحقیقات فراوان از سوی مورخان ایرانی و خارجی بر روی آن انجام شده که شواهدی دال بر این موضوع نیز در منطقه سرکشتی (محل به گل نشستن کشتی) پیدا شده‌است هرچند این قضیه به‌طور مستند هنوز تأیید نشده و تحقیقات همچنان در حال انجام است.

لفظ بابا در لرستان به بزرگان و پیران قابل احترام گفته می‌شود و از این جهت این امامزاده برای مردم لرستان به خصوص اهالی شهرستان دلفان و شهرستان کوهدشت از احترام بسیار بالایی برخوردار است. گنبد و تزئینات داخلی مقبره امامزاده ابراهیم به صورت کامل آجر کاری است و بیشتر تزئینات بنا به سبک معماری قرن هفتم و معماری دوره قاجار شباهت دارد، ساختمان مقبره هشت ضلعی بوده و در ورودی آن رو به شمال است، نحوه کلی ساخت و معماری مقبره را می‌توان با معماری دوران صفوی هم مقایسه کرد.

• مقبره امامزادگان احمد و محمود (باولین):، معروف به باولین در شهرستان هرسین، دهستان چشمه کبود و در ۵۶ کیلومتری مقبرهٔ بابابزرگ واقع در شهرستان دلفان می‌باشد. مساحت بقعه این امامزادگان حدود ۲۰۰۰ متر مربع است که مساحت داخل حرم حدود ۶۰۰ متر مربع می‌باشد.مقبره امامزادگان احمد و محمود در دامنه کوه باغبک واقع شده و درختان و طبیعت سر سبز اطراف آن جلوه ای زیبا و دلنشین به آن بخشیده‌است. بر روی ضریح این بقعه نیز که در سال ۱۳۷۴ نصب شده‌است آیاتی از قرآن حکاکی شده‌است. هر ساله هزاران زائر ازمناطق مختلف استانهای لرستان، همدان، کرمانشاه و ایلام به زیارت این اماکن مقدس می‌آیند ودر ایام تعطیلات نوروز این امامزادگان میزبان هزاران زائر است. سالانه بیش از یکصد هزار زائر به زیارت این امامزادگان احمد و محمود مشرف می‌شوند.
• چشمه آب‌گرم کاکاوند :این چشمه در ۶۰ کیلومتری غرب شهر نورآباد و در بین دو رشته کوه «گله» و «سفیدکوه» در زاگرس و در محل تلاقی سه رودخانه گاماسیاب، گیزه رود و سیمره، واقع شده‌است. دکتر «محمد معین» در کتاب فارسی خود از این منطقه به عنوان یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری و تنگه‌های ایران یاد کرده‌است.

چشمه آب‌گرم دلفان با آب‌دهی ۳۰ لیتر در ثانیه و دمای ۶۰ درجه سانتی‌گراد از دامنه کوه گله از اعماق زمین می‌جوشد.

• منطقه شکار ممنوع گرین : منطقه ۷۰ هزار هکتاری گرین واقع در شمال شهرستان سلسله از طرف سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان منطقه شکار و صید ممنوع اعلام شده‌است. این منطقه از شمال به شهرستان نهاوند، از شرق به شهرستان بروجرد و از غرب به شهرستان دلفان محدود است.
• آبشار غسلگه : آبشار غسلگه (له‌کی: خوسڵگه) در نورآباد واقع شده و طبیعت بکر این منطقه با آداب و سنن هزاران ساله در هم آمیخته‌است، آثاری مربوط به دوره نوسنگی در آن یافت شده‌است و مراسم تمنای باران و جشن‌های این دیار ویژگی‌های خاص خود را دارد، آبشار غسلگه (خسله)، در ۱۵ کیلومتری جنوب نورآباد و در فاصله سیصد متری بقعه امامزاده حسن گاویار (سید پیر محمد) واقع است. این آبشار که دارای حوضچه‌ای به مساحت ۲۵ متر مربع است، معمولاً هر سال تا اواسط تابستان دوام می‌آورد، اما آب چشمه‌ای که در کنار حوضچه واقع است، در تمام فصول سال جاری است. در سالیان اخیر حفاری‌های غیرمجاز، منظره طبیعی این منطقه را دچار تغییر کرده‌است.

تپه‌های باستانی دلفان

سوغات دلفان

• عسل
• روغن حیوانی ممتاز (روین دان)
• برساق
• گرده
• داروهای گیاهی کمیاب
• گردکان (گردو)
• ته ر خئنه (ترخینه)
• کولئره (نوعی نان)
• شل کئنه (نوعی نان که به صورت خمیر آبکی روی ساج (تنور دایره‌ای سیاه رنگ نان پزی محلی) می‌ریزند و شکل می‌گیرد)
• تشنه داری (نوعی گیاه دارویی کمیاب وبا ارزش که از دل صخره‌ها و دامنه‌ها می‌روید برگهای سبز رنگ و سوزنی شکل، که برای بدست آوردن ریشه باید زحمت فراوان کشید. کاربرد تشنه داری، ترمیم زخم و سوختگی و جلوگیری از عفونت بسیار مؤثر می‌باشد.

• دانشگاه پیام نور دلفان