شَهباز یا شاهباز نام نوعی پرنده شکاری است. این پرنده در دامنه و کوه‌های رشته کوه‌های البرز و زاگرس و قفقاز می‌زید. نسل این پرنده کمیاب در حال انقراض است. این پرندهٔ شکارچی و گوشتخوار که گونه‌ای از بازها بشمار می‌رود، از لحاظ جثه از شاهین و باز بزرگتر است. پرواز این پرنده همیشه در ارتفاع است و به ندرت مگر برای شکار به زمین نزدیک می‌شود.
به جز برای شکار به دامنه کوه‌ها و محل تجمع انسان نزدیک نمی‌شود. رنگ پرهای این پرنده سفید و سیاه‌است که گاه در اثر پرتوهای آفتاب به رنگ نقره‌ای یا طلایی دیده می‌شود که خطای دید است. این پرنده که از نمادها و سمبل‌های ایرانیان باستان و آریایی‌ها بوده بیشتر در کوه افسانه‌ای و مشهور دماوند دیده می‌شود. در بعضی از نوشته‌های کهن از این پرنده به عنوان یکی از خدایان و نجات بخش قوم آریا و هدایت‌کننده فرزندان فروهر به ایران زمین نام برده شده‌است.
علی بن احمد نسوی در بازنامهٔ خود می‌نویسد که «در طول شصت سال اشتغالش به بازداری، همه گونه «شِکَرَه» می‌داشته‌است «مگر سُنْقُر و باز سفید».» علی بن حسین مسعودی در مروج‌الذهب می‌نویسد «جمهور اهل معرفت به پرندگان و دیگر جانوران شکاری - از ایرانی و ترک و رومی و هندی و عرب - گفته‌اند که آن بازی که رنگش به سفیدی می‌زند از همهٔ بازها سریع‌تر، زیباتر، به تنْ نیکوتر و به دلْ بیباک‌تر است، از همه آسان‌تر تربیت می‌پذیرد و در اوج‌گیری و بلندپروازی و دورپروازی از همه نیرومندتر است، زیرا آن حرارت سوزان و جرأت که در او هست در هیچ‌یک از دیگر انواع بازان نیست. اختلاف رنگ‌های بازان در اثر اختلاف زیستگاه‌های آنهاست و، ازین‌رو، به سبب بسیاریِ برف در ارمنستان و خَزَران و گرگان و نواحی همسایه این‌ها در سرزمین تُرکان، بازهای سفید به رنگ سفید خالص در می‌آیند»
برخی فرهنگ‌نویسان آن را باز سپید معرفی کرده‌اند که بسیار کمیاب است و به احتمال بسیار هم‌معنی تیقون یا طوغان در ترکی باشد. گاه نیز همهٔ انواع (باز) را شاهباز نامیده‌اند.
در فرهنگ واژهدهخدا چنین آمده است: «شهباز. [ ش َ ] (اِ مرکب ) مخفف شاهباز. جانوری است شکاری که به جثه از باز بزرگتر و به گیرائی کمتر میباشد و باز بزرگ را نیز گویند. (برهان ) (فرهنگ جهانگیری )»
در فرهنگ فارسی معین آمده: «شاهباز یا شهباز: گونه ای باز بزرگِ شکاری به رنگ های زرد و سفید.»
در فرهنگ فارسی عمید نیز چنین آمده است: «شاهباز یا شهباز» (اسم)(زیست‌شناسی) نوعی پرندۀ شکاری از تیرۀ باز با منقار و چنگال‌های قوی و پرهای زرد، خرمایی، یا سفید که آن را برای شکار کردن پرندگان تربیت می‌کنند؛ باز سفید و بزرگ.»
آنچه که از ویژگی‌های بیان شده مانند جثۀ بزرگتر، کمیابی، رنگ سفید، دوری از انسان و مطابقت آن با گونه‌های موجود استنباط می‌شود، گونۀ کنونی "طرلان" است.
گونه‌های پرندگان جهان
در پرندگان جهان، چندین گونه از سرده بازها ("Accipiter") وجود دارند که در نام فارسی آن‌ها "شهباز" و در نام انگلیسی آن‌ها "Goshawk" به کار رفته است (باز برابر با Hawk و شهباز برابر با Goshawk).
این گونه‌ها عبارتند از:
شهباز در ادبیات و به خصوص شعر فارسی مورد استفاده بسیاری از شاعران بوده‌است، در بیشتر موارد علاوه بر معنی پرنده به معنی زمانه، تقدیر، سرانجام یا به همان معنی کهن و وظیفه شهباز در افسانه‌ها اشاره دارد.
از آنگاه که باز شهباز صبح از نشیمن افق پرواز کرد تا غراب ظلمت بال بگشاد. (ترجمهٔ تاریخ یمینی ص ۲۷۳). شهباز آفتاب چنگ در پردهٔ غِربیب غراب آویخت .(ترجمهٔ تاریخ یمینی ص ۳۵۵).
