سده لنجان

در دهه‌های اخیر با توجه به احداث صنایع عظیم در شهرستان و کشاورز و دامدار بودن اکثر مردم بومی منطقه و بسیاری از نیروها از سایر نقاط کشور خصوصاً خوزستان و چهارمحال و بختیاری با توجه به اشتغال فنی قبلی (صنایع فولاد و نورد خوزستان، نفت، گاز و پتروشیمی، نیروگاهی و…) در این شهرستان ساکن شده‌اند.

در تاریخ آمده اولین اسکان بشر در ساحل رودها بوده‌است. مادها در ساحل کارون و بابلی‌ها در کنار بین‌النهرین. در کنار رودخانه زاینده‌رود هم روستاها و شهرهای زیادی بر پا شده‌است از جمله سده.

آب سالم، زمین حاصل‌خیز و هوای چهار فصل علت به وجود آمدن روستاهای قدیم در کنار رودخانه زاینده‌رود بوده‌است. اردشیر بابکان این رود را زرینه رود خوانده و تقسیم آب آن را برای زراعت از زمان او می‌دانند. ابن‌رسته در کتاب خود (اعلاق النفیسه، قرن سوم هجری) می‌نویسد: آب اصفهان از رودخانه‌ای به نام «زرین رود» به دست می‌آید که سالم‌ترین آبهاست. سرچشمه این آب یکی از روستاهای اصفهان است که از آنجا تا مرکز شهر ۳۰ فرسخ فاصله دارد آب این رودخانه در روستاهایی که در مسیر آن واقع‌اند مورد استفاده قرار می‌گیرد و به هر جایی که کشت و کاری انجام گرفته‌است بدون حساب از آن آبیاری می‌شود.

مفضل‌بن سعد بن حسین مافروخی اصفهانی صاحب کتاب «محاسن اصفهان» که در زمان صدارت خواجه نظام‌الملک طوسی می‌زیسته(۴۶۵–۴۶۸ هجری) دربارهٔ مسایل تاریخ، جغرافیا و ادبیات اصفهان گزارشهای خوبی داده‌است. در این کتاب آورده: بزرگترین بلوک اصفهان و پر برکت‌تر از همه آن‌ها لنجان و النجان است که در محل به چهار ناحیه آیدوغمیش، آشیان، اشترگان و گرکن تقسیم می‌شود و هر یک از آن‌ها روستاهای متعددی دارد. (سده لنجان جزء ناحیه آشیان بوده) در طومار شیخ‌بهایی سهم آب سده از دهات همجوار بیشتر تعیین شده و این خود دلالت بر کشاورزی پررونق آن زمان سده داشته‌است.

میرسیدعلی جناب در صفحه ۵۶۱ کتاب الاصفهان مادی‌های دست راست رودخانه را نام برده‌است و برای سده به چهار مادی اشاره کرده: ۱۷) سده ۱۸) احمدآباد ۱۹) مزارع سده ۲۰) طاحونه در آن کتاب برای مبارکه و ورنامخواست هر کدام یک مادی نام برده است.

استاد علی‌اکبر دهخدا در لغت‌نامه به نقل از جلد دهم فرهنگ جغرافیایی ایران دربارهٔ سده چنین نوشته‌است: «سده(]سِ دِ[ اِ غ) قصبه‌ای از بخش فلاورجان شهرستان اصفهان، ۲۵ هزار گزی جنوب باختر فلاورجان. هوای آنجا معتدل و دارای ۳۸۳۶ تن سکنه است. آب آنجا از زاینده‌رود است. محصولاتش گندم، جو، حبوب، برنج، سردرختی، زردآلو، سیب و آلوچه. اهالی به کشاورزی و مختصری گله‌داری گذران می‌کنند. راه آن ماشین رو است و در حدود ۱۵ باب دکان دارد.» و اما مطالعات و مشاهدات بنده دربارهٔ قدمت سده بدین شرح است: وجود باغ دیوان خانه جزء باغات قلعه ارباب (قلعه وسط) دلیلی بر قدمت سده است. دیوان در زمان ساسانیان به محل امورات و نگهداری آتشکده‌ها گفته می‌شده‌است در زمان صفویه ………. اجاره زمین‌های خاصه را در ساختمان این باغ جمع‌آوری می‌کردند. (روبروی ساختمان جدید شهرداری)

احتمالا سده در زمان قبل از ورود اسلام هم وجود داشته و نام آن از جشن سده که یکی از جشن‌های بزرگ‌ملی بوده‌است گرفته شده‌است. در لغت‌نامه دهخدا کلمه سده با جشن سده یکسان نوشته شده‌است.

در قلعه وسط تیمچه بزرگی بوده‌است که قدمت آن به سالیان خیلی دور می‌رسیده‌است. همچنین در خاکبرداری زمین‌های زراعتی در شمال کوه کولودون در عمق شش تا هفت‌متری زمین قبر و آثار زندگی دیده‌شده‌است. همچنین در جنوب سده راه‌هایی وجود داشته به نامهای دره‌شاهی، دره‌کاروان کش که به طرف کوه‌های چهارمحال امتداد داشته‌اند؛ و نامهایی چون یال قلعه بارخانه و نام مزارع صحرایی چون شطا و میان رودخانه که قدمت مراکز نامبرده به قبل از صفویه می‌رسد.

دره‌شاهی و دره‌کاروان کش راه ارتباطی لنجان و چهارمحال و خوزستان بوده‌است. وجود تونلهای آب رسانی که در غرب سده می‌باشند و به خانه‌گرگها معروف هستند، هم قدمت سده را می‌رساند. این تونلها در کوه کولودون هم وجود دارند و فعلاً هم آثار آن بر جا می‌باشد. این تونلها و راه آب آن که از غرب به شرق جریان داشته برای مشروب ساختن زمین‌های زراعتی شرق کوه کولودون به دست انسانهای دلاور و زحمت‌کش ایجاد شده‌است. دلیل محکم دیگری که برای قدمت سده می‌توان ذکر کرد وجود قبرستانهای قدیمی و وسیع در شهر است. در شهرهای همجوار چنین قبرستانهای قدیمی و وسیعی وجود ندارد.

یکی از این قبرستانهای قدیمی زمین بانک صادرات کنونی تا شعاع دویست‌متری بوده‌است که در ناحیه شمالی آن قبور زرتشتیان وجود داشته‌است. گورستان دیگری اطراف مقبره سیدمحمود (سید خورشید) قرار داشته که مخصوص قلعه وسط بوده و از گورستان اولی وسیع‌تر بوده‌است.

دیگری جایگاه کتابخانه عمومی، بانک‌سپه و اطراف آن و مخابرات و خیابان استقلال است. همچنین قبرستان سادات که در نزدیکی کتابخانه قرار داشته‌است و یک شیرسنگی بسیار زیبا درآنجا قرار داشت مانند شیرهای پل‌خواجوی اصفهان، که به دنبال گشایش خیابان استقلال از بین رفت. در منازل مسکونی قدیمی مشرف به کمربندی شمالی (نزدیک باغ‌دیوان خانه) قبرهایی در کف اتاق‌ها دیده می‌شد. در تاریخ آمده‌است که در زمان هخامنشیان هم‌چنین رسمی وجود داشته و مردگان را کف‌خانه دفن می‌کردند. در زمان قدیم هیچ‌کس شناختی روی اماکن قدیمی و تاریخی سده نداشته و کسی به آن‌ها توجه نکرده‌است. چنانچه باستان شناسان فرانسوی در زمان رضاشاه کاخ صدستون (تخت‌جمشید) را کشف کردند و قبل از آن کسی ارزش واقعی آنجا را نمی‌دانست. دلیل دیگر کوره‌های آجرپزی: یکی از این کوره‌ها در غرب سده بوده و هم‌اکنون خرابه‌ای از آن برجاست و مزرعه کشاورزی هم در آن نزدیکی قرار دارد به نام پاکوره؛ و کوره دیگر که در نزدیکی کوه کولودون بود و بنده خرابه آن را دیده بودم. ساختمان فعلی دانشگاه روی آن کوره قرار دارد و آجرهای تولید شده در این کوره‌ها بسیار ضخیم بوده‌اند. چنان‌که پیران گفته‌اند: ساختمان این کوره‌ها روی کوره‌های قدیمی ایجاد شده بود که قدمت بسیار زیادی داشتند؛ و دیگری آسیابهای آبی و یخچال کهنه و نو و عصارخانه‌ها: این‌گونه بناها نشان دهنده قدمت محل و وجود کسب و کار و داد و ستد هستند. همچنین اولین ماشین قدیمی که عصاری می‌باشد در زمان اسکندر به ایران آمده‌است و مخترع آن را ارسطو می‌دانند. ظروف سنگی، دستبند قدیمی و کتابهای خطی بسیار زیبایی در سده وجود داشته، در زمان قاجار مردم به علت قحطی و گرسنگی این اشیاء قدیمی خود را به قیمت کمی به یک فرد کلیمی به نام ملا فرج که به سده رفت‌وآمد داشته‌است فروختند.

اگر در لهجه و گویش مردم بومی منطقه سده کمی دقت کنیم به کلمات و لغات اصیل زیادی برخورد می‌کنیم؛ که نشان‌دهنده اصالت و بومی بودن مردم و زبان پهلوی آنان می‌باشد. در این قسمت تعدادی از این لغات و ضرب‌المثل‌ها را می‌آورم:

لِته: زمین کشاورزی بندروخونه: سد رودخانه دار: داس کته: انبار غلات (مخزن‌غلات) اُشا: منزل (هشا) خرند: حیاط منزل یانه: هاونگ چش: چشم گناس: گدا، خسیس کُچ: گوشه دلنگوز: آویزان چپری: زود، فوری کفتر: کبوتر یه‌پوری: مقدار کم وَخی: بلندشو گدار: محل عبور از رودخانه کیل: ظرف تقسیم‌کردن ببارد به لته، نبارد به کته: اگر باران ببارد محصول زمین خوب و بهتر می‌شود و اگر باران نبارد غلات در کته دارم. آش بلگ که آرتِ دردش یه کارتِ قدیم رشته را از خمیر گندم درست می‌کردند و با چاقو آن را به صورت نواری می‌بریدند و آش‌رشته می‌پختند. اُ که بِره به روخونه خویش بُخوره بَزبیگونه آب که در رودخانه جریان دارد، نزدیکان بخورند بهتر است تا بیگانگان. امروز لهجه و باورهای قدیم مردم سده بسیار کم‌رنگ شده‌است.

مدال‌آوران وزنه‌برداری اهل سده لنجان عبارت‌اند از:

• سهراب مرادی دارنده مدال طلای المپیک ۲۰۱۶
• رشید شریفی دارنده عناوین قهرمانی آسیا
• رسول معتمدی قهرمان جهان
• یکتا جمالی دارنده مدال نوجوانان و جوانان جهان
• بهزاد لیتو خواننده

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: ۱۳۸۳ خ.