سجاس

خیلی‌ها شیخ رکن‌الدین ابوالغنایم محمد سجاسی عارف را با شمس‌الدین طاهر سجاسی شاعر دورهٔ سلجوقی اشتباه می‌گیرند، در حالی که یکی شاعر بود و در اواخر دورهٔ سلجوقیان در تبریز و در دربار اتابکان آذربایجان زندگی می‌کرد و دیگری عارفی بود که در همین ادوار تاریخی در شهر سجاس که یکی از شهرهای مهم سلجوقیان ترک بود زندگی می‌کرد و در آن خانقاه داشت.

و به همین دلیل شیخ رکن‌الدین ابوالغنایم محمد سجاسی از بزرگان عرفانی قرن ششم هجری است که عارفان مهمی، چون شیخ اوحدالدین کرمانی که در دیوان شعرش به رکن‌الدین سجاسی اشاره شده‌است یا شمس تبریزی یا شیخ شهاب‌الدین محمود اهری و شیخ جمال‌الدین تبریزی از عارفان مهم آذربایجان مریدان وی بودند و در دوره‌های بعدی شیخ زاهد گیلانی و شیخ صفی‌الدین اردبیلی و شیخ اصیل‌الدین محمد شیرازی همگی از مریدان طریقت عرفانی او بودند که منابع مختلف تاریخی به این مسئله اشاره دارند و به همین دلیل بسیاری از مشاهیر عرفانی قرن هفتم و بعد از آن را تربیت کرده و به دنبال طریقت خود انداخته‌است و به نقل کتاب دانشمندان آذربایجان، شیخ شهاب‌الدین محمود اهری به سجاس رفته و در خدمت وی درآمد و پس از عقد نکاح دختر وی به نام خدیجه به قصبهٔ اهر رفته و به ارشاد عرفانی مردم پرداخت و نیز شیخ اوحدالدین کرمانی که متوفی سنه ۶۳۵ هجری است از مریدان شیخ رکن‌الدین سجاسی بود و اوحدالدین شاعر که از فرزندان سلطان تورانشاه‌ابن‌قاورد بود که از سلاجقه کرمان بودند و به نقل فروزانفر در مقدمه کتاب مناقب اوحدالدین کرمانی وی هم دختر رکن‌الدین سجاسی را گرفته بود و از مریدانش به‌شمار می‌رفت و بعلاوه شمس تبریزی که متوفی سنهٔ ۶۴۵ هجری است از مریدان دیگر رکن‌الدین سجاسی می‌باشد که اغلب کتابهای تذکره‌های شعرا و عارفان ایرانی به این مسئله اشاره دارند و نیز کتاب منتخب‌المختار می‌نویسد که شیخ زاهد گیلانی که مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی بود خود از مریدان شیخ رکن‌الدین سجاسی می‌باشد و بعلاوه کتاب حبیب‌السیر نیز در صفحه ۱۱۶ جلد سوم خود و نیز تاریخ کرمان سالاریه در صفحه ۳۴۶ خود می‌نویسند که: شیخ اوحدالدین حامد کرمانی مرید شیخ رکن‌الدین سجاسی بود و صاحب شیراز نامه نیز در صفحه ۱۴۰ و ۱۴۱ خود و نیز کتاب بزرگان شیراز در صفحه ۲۰۵ خود از رکن‌الدین سجاسی نام می‌برند، که مرشد و پیر شیخ اصیل‌الدین محمد شیرازی بود و بعلاوه رکن‌الدین سجاسی را منابع دیگر تاریخی مرشد شیخ جمال‌الدین تبریزی هم می‌دانند

از منابع مختلف تاریخی برمی‌آید که رکن‌الدین سجاسی در اواخر دورهٔ سلجوقیان ترک در شهر سجاس استان زنجان زندگی می‌کرد، دورهٔ که شهر سجاس یکی از شهرهای مهم سلجوقیان ترک بود و به نقل حمداله مستوفی در کتاب نزهه‌القلوب دو شهر سجاس و سهرورد نزدیک به هم در فتنه مغول و به دلیل مقاومت شدید اهالی آن در برابر مغولان با خاک یکسان شد و از آنجایی که اغلب مریدان شیخ‌رکن‌الدین سجاسی نظیر اوحدالدین کرمانی که در سنه ۶۳۵ فوت کرده‌است یا شمس تبریزی مریدش که در سنهٔ ۶۴۵ وفات یافته‌است و همگی نشان می‌دهند که خود شیخ رکن‌الدین سجاسی قبل از آنان و در اواخر قرن ششم زندگی می‌کرد یا حداقل تا اوایل قرن هفتم و هم‌زمان با یورش مغول به ایران زنده بود و ممکن است نیز در همین حملات جانباخته باشد و در هر حال وی از عارفان قرن ششم هجری است که در این دوره که طریقت عرفان و تصوف به اوج رشد اجتماعی خود در دورهٔ سلجوقیان رسیده بود زندگی می‌کرد یا شیخ‌نجیب‌الدین سهروردی عارف هم، در همین دوره تاریخی زندگی می‌کرد که مریدان زیادی داشت و دو شهر سجاس و سهرورد به هم چسبیده در استان زنجان هستند که در دورهٔ سلجوقیان این دو شهر، منشأ فرهنگی بسیاری از تفکرات فلسفی و عرفانی قرن پنجم و ششم بودند که مریدان مختلف فکری را تربیت کرده‌اند و تأثیر گرفتن فرهنگی شیخ‌اوحدالدین کرمانی از شیخ رکن‌الدین سجاسی یا شیخ سعدی شیرازی از شیخ نجیب‌الدین سهروردی همگی نمونه‌هایی از این نوع تأثیرات فرهنگی این شهرها در این دورهٔ تاریخی سلجوقیان ترک هستند.

در مُعجَم‌البُلدان سجاس بکسر اولش و فتح آخرش آمده‌است: ابوجعفر محمدبن علی پسر عبدالله بن سعید سجاسی ادیب منسوب به آن‌جاست و سروده‌ها و تک بیتی‌های ادبی از او بجا مانده‌است. سجاس شهری است بزرگ با دشتهای خوشبو دارای غلات فراوان و درختان زیاد و همچنین آبی گوارا در جنوب شرقی زنجان و بین این شهر و زنجان فرسنگ‌ها فاصله‌است و معروف است بر سر زبان‌ها و سال‌هاست که باقیست.

دونالون ویلبر جهانگرد معروف آمریکایی در کتاب خود از سجاس چنین می‌نویسد: شرح مختصر حمدالله مستوفی که در کتاب خود در حدود سال ۱۳۴۰ میلادی نوشته‌است از ناحیه سجاس یا سیجای یا ساجیس نام می‌برد و فاصله آن را در حدود نصف روز در جنوب سلطانیه ذکر می‌کند. مقبره ارغون در کوهستان کمربندی سجاس (شاید دامنه کوهستان مشرف به قریه‌ای به نام خود ارغون یا ارقین فعلی) بوده که در بدو امر پنهان بود ولی بعداً دخترش اولجای خاتون صومعه‌ای در این محل ساخت و کسانی را در آن محل مستقر نمود از سلطانیه به سمت جنوب در کوهستان راهی است که به زحمت برای اتومبیل قابل عبور است در سمت دیگر شعبه‌ای به سوی مغرب به سجاس می‌رود که از سلطانیه ۵۶ کیلومتر فاصله دارد در کنار شهر کوچک بنای قابل توجهی وجود داشته که مسجد جمعه است این بنا شبیتان بزرگ مربع شکل است که روی آن گنبدی به ارتفاع ۲۶ متر ساخته شده‌است. طرز معماری آن در کلیه جزئیات شبیهه گنبد مسجد جامع قزوین است که در دوره سلجوقیان است که در دوره سلجوقیان ساخته شده‌است. به‌طور قطع می‌توان گفت که ساختمان سجاس در حدود ۱۱۰۰ میلادی ساخته شده‌است. دو کتیبه متعلق به این دوران و جود دارد که هیچ‌کدام تاریخ ندارند! مدخل دیوارهای شرقی و غربی مسدود شده‌است.

یک رودخانه دائمی به طول ۶۰ کیلومتر است که در شهر سجاس رود از بخش سجاس رود شهرستان خدابنده جریان دارد. این رودخانه از دامنه‌های جنوبی کوه آق داغ در ۲۸ کیلومتری شمال خاوری خدابنده سرچشمه می‌گیرد و ارتفاع سرچشمه آن۱۹۰۰ متر است. رودخانه سجاس رود در ابتدای سرچشمه خود مسیری به سمت جنوب باختری دارد ولی پس از عبور از روستای مزید آباد و مخلوط شدن با ریزابه‌های متعدد به سمت شمال باختری تغییر مسیر داده و از روستاهای سیمان، سجاس، چنگور، نهاویس، دولجین، زرز، آقاجری و سُها عبور کرده و آن‌ها را آبیاری می‌کند. در روستای سها به سوی باختر تغییر مسیر می‌دهد و ضمن عبور از دره جنوبی کوه بیوک قیه، روستای قلابر را مشروب ساخته و در این روستا با ریزابه روستای جوقین مخلوط می‌شود. پس از عبور از روستای بلوبین، در یک کیلومتری شمال باختری این روستا با رودخانه اوزون دره مخلوط شده و با هم رودخانه خویین را پدیدمی‌آورند. ارتفاع ریزشگاه سجاس رود ۱۵۰۰ متر است. با احداث سد در روستای گلابر از آب این رود بهره‌برداری شده‌است. در اثر حفر چاه‌های عمیق از دههٔ ۱۳۸۰ شمسی در منطقهٔ دشت قیدار که شامل سجاس نیز می‌شود رودخانهٔ سجاسرود به خشکی گراییده و بدین ترتیب تنها منبع آب دائمی سد گلابر که ۱۲ سال برای احداث و بهره‌برداری آن صرف شده‌است از بین رفته‌است.

اب و هوای سجاس اب و هوای شهرکوهستانی است و با توجه به شرایط خاص کوهستانی می‌توان آب و هوای آن را اقلیم معتدل کوهستانی نیز به حساب آورد. خصوصیات این آب و هوا، گرمای شدید دره‌ها در تابستان و اعتدال آن‌ها در زمستان و بر عکس سرمای شدید مرتفعات در زمستان و اعتدال آن در تابستان است.

فرهنگ جغرافیایی ایران ج ۲ در مورد سجاس نوشته‌است: قصبه‌ای است جزء دهستان سجاس‌رود بخش قیدار شهرستان زنجان واقع در ۱۲ هزارگزی شمال باختری قیدار و ۶ هزارگزی راه مالرو عمومی. هوای آنجا سرد و دارای ۱۸۶۷ تن سکنه‌است. آب آنجا از رودخانه سجاس رود تأمین می‌شود. محصولات آن غلات، میوه، سیب زمینی و شغل اهالی زراعت و مکاری، قالیچه، گلیم و جاجیم‌بافی. راه آن مالرو است و از طریق مجیدآباد و مزیدآباد اتومبیل می‌توان برد. .

• مقالات جمع‌بندی شده سجاس بهنام کرمی
• حمدالله مستوفی در نزهت القلوب
• تاریخ ذوالقرنین؛ نامه خاقان»، میرزا فضل‌الله خاوری شیرازی، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر.
• مختصات و ارتفاع