زرتشت بهرام پژدو
زَرتُشت بهرامِ پَژدو از شاعران زرتشتی است که در قرن هفتم و در دوران حکومت ایلخانیان زندگی می‌کرده‌است. پدرش بهرام پژدو از اهالی کرمان بود. او آثاری با موضوعات زردشتی نوشته است.
پیشینه
زرتشت پسر بهرام پسر پژدو است که در قرن هفتم هجری می‌زیسته‌است و خاندان وی از مردم روستای بیژن‌آباد خواف خراسان اما مقیم ری بوده‌اند، همچنان‌که کیخسرو بن دارا که زرتشت بهرام او را (باب) خود می‌خواند و ظاهراً سمت استادی و ارشادی او را داشته از افراد خاندانی از خاندان‌های مهم ری بوده‌است و نیز کیکاوس بن کیخسرو که موضوع زراتشت نامه را به زرتشت پسر بهرام القاء کرده‌است از همین شهر بوده‌است. بهرام پژدو (پدر زرتشت) نیز شاعر و پزشک و ادیب و اخترشناس و هیربد و دری‌دان و پهلوی‌خوان بوده‌است و آثاری از وی بر جای مانده.
زرتشت، در کرمان دین‌دبیری و علوم شرعی زرتشتی و نجوم و حساب را فراگرفت و به شاعری پرداخت. زرتشت کتاب ارداویراف‌نامه را از پهلوی به فارسی منظوم برگرداند و پس از آن مجموعه‌ای از اشعار پدرش را در کتابی به نام بهاریات گرد آورد. دیگر منظومه‌ای که زرتشت بهرام پژدو سروده‌است، مثنوی چنگرنگهاچه است که در آن سراینده مباحثه زرتشت با چنگرنگهاچه هندو و پیروزی زرتشت را روایت می‌کند.
ری میانه‌های سده هشتم میلادی یک شهر بی‌اهمیت ولایتی بیش نبود و عظمت پیشین را از دست داده بود. از آغاز این قرن ری صحنه اغتشاشات و اختلافات مذهبی گشته بود و دچار کلیه مصائبی بود که تعصب پیروان فرق و مذاهب مختلف به‌بار می‌آورد. در کوی و برزن آن حنفیان - شافعیان و شیعیان درگیر بودند، تا در سال ۱۲۲۰ میلادی در عهد سلطنت غازان خان یغماگران فاتح مغول این شهر را ویران کردند. در میان این درگیری‌ها جماعت قلیلی زردشتی به‌سختی روزگار می‌گذراندند و در حفظ بقایای روایات و سنت‌های دینی خود می‌کوشیدند. آنچه که زرتشت بهرام از اغتشاشات سیاسی شهر خود مشاهده کرده در بعضی ابیات او به‌خوبی بازتاب یافته است.
زراتشت‌نامه
اما آثار زرتشت بهرام یکی زراتشت‌نامه است و موضوع آن معجزات پیش از زادن و زمان خردسالی زرتشت پیغمبر و داستان‌هایی از زندگانی وی و رسیدنش به‌درگاه کی‌گشتاسب و برتری و غلبه یافتن بر حکمای دربار این پادشاه و هزاره او و قیام هوشیدر و روی کار آمدن بهرام ورجاوند و پایان هزاره او است.
نظم این منظومه را که دارای ۱۹۷۰ بیت است (ظاهراً پنج بیت آخر آن از ناسخ باشد) در روز آذر (روز نهم) از ماه آبان سال ۶۴۷ یزدگردی برابر ۹۷۷ هجری و ۱۲۷۸ میلادی آغاز کرده و دوروزه به پایان برده‌است.
زراتشت‌نامه برگرفته از روایات قدیم و سنت کهن وبه احتمال قریب به یقین از کتب پهلوی زادسپرم و کتاب‌های پنجم و هفتم دینکرد و احتمالاً برخی آثار دیگر برگرفته و بازگو شده‌است، که کیکاوس پسر کیخسرو از مردم ری آن را به ناظم القاء کرده‌است.
زراتشت‌نامه را چنان‌که خود شاعر می‌گوید بنا بر خواهش موبد موبدان وقت، کاووس پور کیخسرو پور داراب به نظم درآورده و در دو روز به پایان رسانده‌است:
| چل و هفت با ششصد از یزدگرد | همان ماه آبان که گیتی فسرد | |
| من این روز آذر گرفتم بدست | بآبان چو بر جشن بودیم مست | |
| شب خود نوشتم من این را بکام | بدو روز کردم مر او را تمام |
آثار دیگر
اثر دیگر زراتشت بهرام در مورد ارداویراف‌نامه و موضوع آن سیر اردای ویراف در بهشت و برزخ و دوزخ است و خبر دادن وی جهانیان را از تنعم نیکوکاران و عذاب گنهکاران در جهان دیگر. در دنباله این منظومه داستان چنگر نگهاجه حکیم هندی و آمدن وی به دربار کی‌گشتاسب و مناظره کردن در خصوص دین زرتشتی و مجاب شدن او نقل شده‌است.
از دیگر تصانیف زراتشت بهرام پژدو داستان شاهزاده ایران‌زمین با عمر بن خطاب است دارای ۶۷۳ (۵۸۸ یا ۵۰ بیت) و هم خمسه اوست که شماره ابیات آن ۹۲۹ مدت. این بود مختصری در شرح حال شاعر و آثار او برای اطلاع بیشتر چنان‌که گفتیم بکتاب «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی.
منابع
- ذبیح‌الله صفا (۱۳۴۲)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ابن‌سینا، ص. ۴۴۸
- شهمردان، رشید. تاریخ زرتشتیان: فرزانگان زرتشتی. تهران: سازمان انتشارات فروهر، ۱۳۶۳. ص. ۵۱۰–۵۰۸
- کزازی، میرجلال‌الدین. در دریای دری. نشر مرکز، ۱۳۶۸. ص. ۱۱۶–۱۱۵
- زرتشت بهرام پژدو. زراتشت نامه. زبان و فرهنگ ایران ۲۴. از روی نسخه مصحح فردریک روزنبرگ. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانه طهوری، اردیبهشت ۱۳۳۸.
- نمیرانیان، کتایون. سنجش زراتشت نامه با روایتهای فارسی میانه آن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۷