ویراف

ویراف یا ویراز نام یکی از موبدان عهد ساسانی است. وی نویسنده کتابی دربارهٔ سفرش به دنیای پس از مرگ است. این کتاب با نام ارداویراف‌نامه یا ارداویراف نامک به زبان پهلوی از وی به‌یادگار مانده‌است. این روحانی زرتشتی می‌گوید سفری روحانی به عالم روحانی کرده‌است. ویراف خود نامی است که از ویره در زبان اوستایی به معنای هوش و حافظه می‌آید و به لقب اردا به معنی مقدس نیز نائل شده‌است، و می‌توان نسخه‌های مختلف این واژه را به شکل ارتای، ارتاک، اردا و ارداگ دید، که با اشه در اوستا و رته در سانسکریت و آرته در یونانی یکی و به معنای راستی و درستی است. به این ترتیب ارداویراف به معنای مرد صاحب خرد راست و مرد درست اندیش است.

بارتلمی و وست بخش نخست نام او را گاهی نیز به شکل ارتا و بخش دوم را به شکل ویراپ خوانده‌اند. کریستنسن آن را به شکل ارداگویراز و ارتاگویراژ می‌نویسد. او در اندیشه ایرانیان قدیم صاحب معراج است و اردوایراف نامه که در سده سوم هجری نوشته شده‌است داستان معراج او است که البته شاید نسخه اصلی پهلوی آن مربوط به سال‌های آخر دوران ساسانی باشد. وی در این کتاب تصویری از دوزخ بر اساس روایت زرتشتیان به دست می‌دهد که بعید نیست نویسندگان عرب از وی و دانته از نویسندگان عرب به وام گرفته باشد. می‌گویند اعتقاد مردمان به بهشت و جهنم و جهان پس از مر گ در دوره او چنان سست شده بود که از مقدسین می‌خواهد با خوراندن شربتی مخدر وی را به آن عالم سوق بدهند و پس از سه روز به هوش آمدن کتاب ارداویراف نامه را برای تببین آنچه در بهشت و در جهنم دیده‌است نوشته‌است.

به خاطر آمدن نام آذر مهراسپندان در این کتاب، عده ای معتقدند تاریخ نوشتن آن در سده سوم و چهارم مسیحی است، اشاره به حملات اسکندر و نبود هیچ ذکری از حمله اعراب نیز این حدس را تقویت می‌کند. در عین حال اشاره به نام کتاب دینکرد نشان می‌دهد دست کم باید در سده نهم نوشته شده باشد. به این دلیل شاید بتوان تصور کرد نسخه ای که امروز در دست ما است نسبت به نسخه اصلی حذف و اضافاتی دارد که معلوم نیست چه کسانی چه وقت به آن افزوده یا از آن کم کرده اند. به عقیده برخی محققین دین زرتشت نخستین دینی است که در باب آخرت گمانه زنی و از زندگی پس از مرگ پرده برداری کرده‌است. به همین دلیل متن کتاب ویراف بر متون دینی متاخر و این بخش از معتقدات دین زرتشت بر دین‌های متاخر اثر گذاشته و در باب بهشت و جهنم آن‌ها را تغذیه کرده‌است.