زاینده‌رود
زاینده‌رود، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی به ویژه زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و در دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود تا در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد.
حوزه رودخانه زاینده‌رود ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع است. برآورد می‌شود جریان آب این رودخانه در مطلوب‌ترین شرایط ۱٬۲ کیلومتر مکعب در سال یا ۳۸ مترمکعب در ثانیه است.
| زاینده‌رود | |
|---|---|
سی‌وسه‌پل بر روی رودخانه زاینده‌رود در شهر اصفهان | |
| مکان | |
| کشور | ایران |
| ویژگی‌های ظاهری | |
| سرآب | |
| • مکان | زاگرس مرکزی استان چهارمحال و بختیاری استان اصفهان |
| • ارتفاع | ۳٬۹۷۴ متر (۱۳٬۰۳۸ فوت) |
| دهانه | گاوخونی (حوضه بسته) |
• ارتفاع | ۱٬۴۶۶ متر (۴٬۸۱۰ فوت) |
| طول | ۴۰۰ کیلومتر (۲۴۹ مایل) |
| اندازهٔ حوضه | ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع (۱۶٬۰۲۰ مایل مربع) |
| دبی | ۳۸ متر مکعب بر ثانیه |
زاینده‌رود ۱۱۸اُمین اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۲۰ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
سرچشمه‌های زاینده‌رود
سرشاخه اصلی زاینده‌رود، چشمه دیمه و تونل کوهرنگ در استان چهارمحال و بختیاری است؛ در ادامه رود پلاسجان وچشمه لنگان و چشمه مرغاب از استان اصفهان به این رودخانه می‌پیوندند و در نهایت آب زاینده‌رود وارد استان اصفهان می‌شود. برای انتقال آب کوهرنگ به فلات مرکزی ایران اقدامات زیادی به عمل آمده‌است که از آن جمله می‌توان به اولین تونل در منطقه کوهرنگ نام برد. این تونل جهت انتقال آب رودخانه کوهرنگ به زاینده‌رود در سال ۱۳۳۲ در منطقه کوهرنگ، ایجاد شد. تلاش برای انتقال آب کارون به زاینده‌رود به زمان‌های بسیار دور برمی‌گردد. در ۹۵۴ ه. ش شاه طهماسب اول مأموریت پیوستن این دو رود را به میر فضل‌الله شهرستانی، حاکم اصفهان سپرد. قرار بود که با کندن مسیری در کوه کارکنان این کار انجام شود؛ ولی بخاطر تحولاتی این کار به سرانجام نرسید. در زمان صفویان، شاه عباس کبیر در سال ۹۸۷ ه.ش میر جهانگیرخان آسترکی فرزند تاج‌میرخان آسترکی را مأمور الحاق آب کارون به زاینده‌رود نمود و در این خصوص گردنه کوهرنگ به چلگرد نیز شکافته شد و اکنون به نام کارکنان معروف است و پایه‌های سدی که بر رودخانه کوهرنگ احداث گردید نیز موجود است. اما با مرگ شاه عباس، این طرح ناتمام ماند. نخستین بررسی‌ها برای انتقال آب رودخانه کوهرنگ به حوضه زاینده‌رود به سالهای پس از جنگ دوم جهانی بازمی‌گردد. در نتیجه بررسی‌ها طراحی و اجرای بند انحرافی و تونل اول کوهرنگ به وسیله مهندسان مشاور الکساندر گیپ واگذار گردید و در مهر ماه ۱۳۲۷ کار احداث تونل کوهرنگ آغاز شد و در مهرماه ۱۳۳۲ به بهره‌برداری رسید. این سیستم شامل بند و یک تونل ۲۹۰۰ متری به‌طور میانگین سالانه حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به حوضه زاینده‌رود منتقل می‌کند. تونل دوم نیز در همین منطقه بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال۱۳۸۳ افتتاح گردید. همچنین سد تونل سوم کوهرنگ به بهره‌برداری نرسیده‌است.
مادی‌ها
از رودخانه زاینده‌رود جهت آبیاری اراضی کشاورزی در اصفهان، چندین شاخه بزرگ جدا شده که در گویش اصفهانی به آن‌ها «مادی» می‌گویند، استفاده می‌شود.
طرحهای انتقال آب زاینده‌رود
آورد طبیعی رود زاینده رود حدود ۸۰۰ میلیون متر مکعب در سال است. طرحهای زیادی نیز برای انتقال آب از حوضه آبریز کارون بزرگ اجرا شده یا در حال اجرا یا مطالعه است. دبی طرحهای انتقال آب که با مخالفتهایی روبرو است بنا بر آمارهای رسمی وزارت نیرو به شرح زیر است. گفتنی است این آمارها در معرض تغییرات هستند. از سوی دیگر برخی کارشناسان، آمارهای رسمی انتقال آب از حوضه کارون را نادرست و کمتر از انتقال آب واقعی می‌دانند.
طرحهای در حال بهره‌برداری
- تونل کوهرنگ ۱ - از کارون به زاینده رود -۲۹۳ میلیون متر مکعب
- تونل کوهرنگ ۲ - از کارون به زاینده رود - ۱۹۰ میلیون متر مکعب
- تونل چشمه لنگان - از دز به زاینده رود - ۱۲۰ میلیون متر مکعب
- تونل خدنگستان - از دز به زاینده‌رود - ۴۴ میلیون متر مکعب، قطر تونل: سه و دو دهم متر
- طرح انتقال آب به یزد - از حوضه زاینده‌رود به حوضه کویر سیاه‌کوه - ۶۰ میلیون مترمکعب (دبی طراحی ۹۸ میلیون مترمکعب بوده‌است)
طرحهای در حال ساخت
- تونل کوهرنگ ۳ - از کارون به زاینده رود - ۲۵۳ میلیون متر مکعب (آمار قدیمی‌تر ۱۲۰ میلیون متر مکعب اعلام شده بود)
- طرح بهشت آباد - از کارون به زاینده رود - ۵۸۰ میلیون متر مکعب (طراحی و ساخت تونل بر مبنای انتقال یک میلیارد متر مکعب آب می‌باشد)
طرحهای در حال مطالعه
- سد و تونل گوکان - از حوضه دز به حوضه زاینده‌رود - ۲۰۰ میلیون متر مکعب (آمار بروز شده ۵۲۵ میلیون متر مکعب)
- سد شهید - از حوضه کارون به آباده-نجف آباد (استان فارس و حوضه زاینده‌رود) ۶۰ میلیون متر مکعب
- سد بیده و تونل ماربر - از حوضه کارون به آباده-نجف آباد (استان فارس و حوضه زاینده‌رود) ۲۳۰ میلیون متر مکعب
- سد و تونل پشندگان - از حوضه دز به زاینده‌رود - ۲۴۵ میلیون متر مکعب
- سد و تونل یلان - از حوضه دز به زاینده‌رود - ۱۶۵ میلیون متر مکعب
به عنوان یک نتیجه، تنها چند سال پس از پایان هر پروژه، کمبود، دوباره ظاهر شد، در حالی که تالاب گاوخونی در پایین‌دست، با جریانی کاهش‌یافته مواجه شد که برای حفظ زیستگاه‌های آبی کافی نبود. در مجموع پروژه‌های زاینده‌رود وضعیت را بدتر کرد، نه بهتر.
منابع و مصارف حوضه آبریز زاینده‌رود
مطابق مصوبات جلسه چهارم شورای هماهنگی مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب حوضه آبریز زاینده‌رود منابع و مصارف حوضه زاینده‌رود به شرح زیر است:
| ردیف | مصارف | حجم (میلیون متر مکعب) | منابع | حجم (میلیون متر مکعب) |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | محیط زیست | ۱۷۶ | رژیم طبیعی و کوهرنگ یک | ۸۴۵ |
| ۲ | حقابه‌بران اصفهان | ۴۱۹ | ||
| ۳ | سهمابه‌بران اصفهان | ۶۵۵ | ||
| ۴ | حقابه شرب | ۳۰ | ۲۹۳ | |
| ۵ | حقابه صنعت | ۴۰٫۳ | ||
| ۶ | برداشت‌ها و تخصیص‌های چهارمحال و بختیاری | ۲۳۷ | کوهرنگ دو | ۲۲۴ |
| ۷ | شرب اصفهان | ۴۰۴ | کوهرنگ سه | ۱۲۰ |
| ۸ | شرب کاشان | ۴۹ | چشمه لنگان و خدنگستان | ۱۳۰ |
| ۹ | شرب یزد | ۹۸ | بهشت‌آباد | ۲۵۰ |
| ۱۰ | صنعت اصفهان | ۱۵۹٫۷ | پساب | ۲۰۰ |
| ۱۱ | بخشی از شرب، صنعت و حق اشتراکی‌ها | ۳۰۳ | آب زیرزمینی | ۳۰۳ |
| جمع مصارف | ۲۲۶۸ | جمع منابع | ۱۸۶۲ | |
وضعیت جریان رودخانه
طبق تعریف سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (USEPA) جریان فصلی جریانی است که در طی دوره‌های بخصوصی از سال جریان دارد. طبق تعریف سازمان زمین‌شناسی آمریکا نیز جریان دائمی جریانی است که به‌صورت همیشگی (از نظر زمانی) جریان دارد. رودخانه زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی، مهمترین رودخانه و تالاب حوضه آبریز فلات مرکزی ایران، و دارای رژیم آبدهی دائمی هستند. با این وجود، آبدهی رودخانه در برخی محدوده‌های مطالعاتی، تحت تأثیر عوامل انسانی فصلی شده‌است.
وضعیت جریان رودخانه به تفکیک محدوده‌های مطالعاتی به ترتیب زیر است:
| زیرحوضه | مساحت زیرحوضه | کد زیرحوضه | محدوده مطالعاتی | آبدهی | مساحت محدوده مطالعاتی |
|---|---|---|---|---|---|
| پلاسجان | ۴۲۴۶ | ۶-۱-۱ | داران- دامنه | دائمی | ۶۹۲ |
| چهل‌خانه | دائمی | ۱۵۰ | |||
| بویین‌میاندشت | دائمی | ۹۹۳ | |||
| کوهرنگ | دائمی | ۱۴۷۳ | |||
| چادگان | دائمی | ۹۳۸ | |||
| شور | ۴۰۲۳ | ۶-۱-۲ | بن-سامان | دائمی | ۷۲۹ |
| مبارکه-دهاقان | فصلی | ۳۲۹۴ | |||
| خشکرود | ۵۷۱۶ | ۶-۱-۳ | میمه | فصلی | ۲۰۱۸ |
| علویجه-دهق | فصلی | ۱۴۹۶ | |||
| مورچه‌خورت | فصلی | ۲۲۰۲ | |||
| مرغاب | ۱۱۹۴۸ | ۶-۱-۴ | کرون | دائمی | ۸۳۵ |
| نجف‌آباد | فصلی | ۱۵۹۸ | |||
| مهیار | فصلی | ۵۲۰ | |||
| اصفهان-برخوار | فصلی | ۳۸۷۸ | |||
| کوهپایه-سگزی | فصلی | ۵۱۱۷ |
پل‌ها
پل تاریخی روستای اورگان در شهرستان چادگان ۴۰ کیلومتر بالاتر از سد زاینده‌رود واقع شده‌است که اولین پل قدیمی بالادست زاینده‌رود می‌باشد. از معروف‌ترین پل‌ها بر روی زاینده‌رود در استان چهارمحال و بختیاری پل زمانخان (از خوانین بزرگ تُرکان ایل نفر) و پل هوره می‌باشد.
در استان اصفهان پل‌های مشهور تاریخی سی و سه پل یا پل الله‌وردی خان، پل خواجو، پل جویی، پل مارنان، پل کله، پل فلاورجان، پل بابا محمود و پل‌های اژیه و ورزنه بنا شده‌است. قدیمی‌ترین پل ساخته شده بر روی زاینده‌رود «پل شهرستان» است.
فصول و سالهای مختلف زاینده‌رود
سواحل رودخانهٔ زاینده‌رود در جوار باغات و جنگل‌های طول مسیر نمای زیبایی دارد.
مقدار آب زاینده‌رود در فصول مختلف و زمان‌های گوناگون متفاوت بوده‌است. اواخر زمستان و اوایل بهار، رودخانه زاینده‌رود اغلب سیل‌آبی بوده حداکثر دبی لحظه‌ای این رودخانه در فروردین ماه ۱۳۲۸ به رقم ۴۰۰ مترمکعب در ثانیه در ایست‌گاه پل ورزنه رسیده‌است. نکته قابل‌توجه آن که زاینده‌رود و مصب آن یعنی گاوخونی تا قبل ازسال ۱۳۳۳ روندی طبیعی را طی نموده و از آن پس بیلان آبی این رودخانه در شرایط غیرطبیعی واقع گردیده‌است، چرا که از سال ۱۳۳۳ به بعد تحت‌تأثیر تونل اول کوهرنگ و در مهر ماه ۱۳۴۹ نیز تحت‌کنترل سد زاینده‌رود دبی آن از روندی غیرطبیعی برخوردار بوده‌است.
خشک شدن رودخانه زاینده‌رود
زانیده رود حدودً از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود در کل مسیر را از دست داده و خشک شدن آن در شهر اصفهان از نظر توریستی بسیار تأثیر گذار بوده ولی این رودخانه تا حدود شهر زرین‌شهر از توابع استان اصفهان همواره دارای جریان بوده‌است. عمده‌ترین دلایل خشک شدن زاینده‌رود خشکسالی چند ده ساله در بالا دست و در رشته کوه‌های زاگرس می‌باشد. ارتفاع برف در سرچشمه‌ها مانند زردکوه و چلگرد که حتی در تابستان بیش از ۲ متر بوده در سال ۱۳۹۶ در بهار به کمتر از ۱ متر رسیده بنابراین علاوه بر کاهش دبی سرچشمه‌های خود زاینده‌رود، دبی تونل‌هایی که آب کارون را به زاینده‌رود منتقل می‌کنند نیز کاهش یافته‌است؛ ولی از خطاهای انسانی در پایین دست که رودخانه زاینده‌رود را با خشکی مواجه کرده می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
- تبدیل ۱۸۰ هزار هکتار مراتع منابع طبیعی به باغ در بالادست رودخانه زاینده‌رود در استان چهارمحال و منطقه فریدن.
- ایجاد بندهای سازه ای و مخزنی جهت توسعه کشاورزی در سراب حوضه به اسم آبخیزداری
- استقرار صنایع بزرگ از جمله ذوب‌آهن اصفهان، پالایشگاه نفت اصفهان، پتروشیمی اصفهان، صنایع شیمیایی، فولاد مبارکه، شرکت نفت سپاهان و بسیاری از صنایع آب بر همچون نیروگاه‌ها در مسیر انتقال می‌باشد. به عنوان مثال، شرکت فولاد مبارکه حدود ۲۷ میلیون متر مکعب آب مصرف می‌کند که این میزان شش درصد از کل مصرف شهر است. خشکی رودخانه سبب سازِ بیکار شدنِ چندصدهزار ساکنین پایین دست رودخانه شده و به مهاجرت فصلی یا کامل آن‌ها به استان‌های دیگر یا شهر اصفهان منجر گشته‌است.
- الگوی کشت نامناسب در پایین دست: کشت نامناسب با اقلیم منطقه مانند کشت برنج در استان اصفهان و شهرستانهای لنجان، زرین‌شهر، باغ‌بهادران
- رودخانه زاینده‌رود سال هاست که برای مقاطع بلند مدت خشک شده‌است. این مشکل از اوایل دهه ۷۰ و در دولت محمد خاتمی و با انتقال آب به استان یزد آغاز گردید و در دولت بعدی نیز ادامه یافت. محمود احمدی‌نژاد در سفر به استان چهارمحال و بختیاری شرایطی را فراهم آورد که شرایط تقسیم آب کاملاً بهم خورد و حق آبه شیخ بهایی نادیده گرفته شد و با برداشت‌های بی‌رویه، موجب عدم رسیدن آب به پشت سد زاینده‌رود شده‌است. از عوامل اصلی خشک شدن رودخانه می‌توان به این موارد اشاره کرد:
فاز نخست انتقال آب از زاینده‌رود به شهر یزد در اسفندماه ۱۳۷۸ توسط محمد خاتمی رئیس‌جمهور وقت به بهره‌برداری رسید. یکسال بعد یعنی در سال ۱۳۷۹ زاینده‌رود خشک شد.
- برداشت بی‌رویه آب در مسیر رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ که به تنهایی بیش از کل میزان آبی است که سالانه توسط تونل دوم و تونل چشمه لنگان وارد حوضه زاینده‌رود می‌شود. این میزان هم‌اکنون در حدود ۲۹۰میلیون متر مکعب است که سال به سال در حال افزایش است.
- انتقال حدود ۱۴۰ میلیون متر مکعب آب به صنایع استان‌های یزد و کاشان
با وجود خشکی زاینده‌رود هر ساله در بودجه سنواتی برای خط لوله دوم زاینده‌رود به یزد و نیز پروژه انتقال آب زاینده‌رود به فولاد بروجن، توسط مجلس و دولت هزینه می‌شود.
توجه به این نکته مهم است که ایران عضو کنوانسیون بین‌المللی رامسر است که بر طبق آن حق ندارد قوانینی تصویب کند که بر اثر آن تالاب‌ها خشک شوند. این در حالی است که برداشت بی‌رویه آب از حوزه آبریز زاینده‌رود در فلات مرکزی و اختصاص آن به صنایع و مناطق دیگر خلاف تعهد ایران در این کنوانسیون است.
اعتراض‌ها به خشک شدن زاینده‌رود
اعتراض مردم شهرکرد
گردهمایی بزرگ و اعتراض مردم چهارمحال و بختیاری با هدف اعتراض به حفر تونل بهشت‌آباد و گلاب در شهرکرد برگزار شد. با حضور مجمع نمایندگان استان چهارمحال و بختیاری در مجلس شورای اسلامی و جمع کثیری از مردم به نشانه اعتراض به حفر تونل بهشت‌آباد و گلاب، مقابل امامزادگان دوخاتون شهرکرد تجمع کرده و فریاد «تونل بهشت‌آباد باید خراب شود» و «حفر تونل گلاب ممنوع است» سر دادند. سعید زمانیان دهکردی نماینده مردم شهرستانهای شهرکرد، بن و سامان در مجلس شورای اسلامی در این گردهمایی گفت: «مردم این استان از تمام شهرستان‌ها امروز در این مکان گردهم آمده‌اند تا مراتب اعتراض خود را به حفر تونل نشان داده و به دنبال احقاق حقوق خود هستند. مخالفت شدید ما با احداث تونل بهشت‌آباد با طول ۶۵ کیلومتر و در عمق ۳۰۰ متری است که با احداث آن استان سرسبز چهارمحال و بختیاری را به کویر تبدیل خواهد کرد. صدای خروش آب زاینده‌رود و بهشت‌آباد باید تا ابد در این استان به گوش برسد و ما خواهان احقاق حقوق پایمال شده خود هستیم. ما از مسئولان کشور به ویژه وزیر نیرو انتظار داریم جلوی زیاده‌خواهی‌ها و اعمال غیرقانونی استان اصفهان گرفته شود.»
اعتراض کشاورزان اصفهان
در اسفند ماه سال ۱۳۹۱ عده‌ای از کشاورزان شرق استان اصفهان در اعتراض به انتقال آب زاینده‌رود به صنایع استان یزد و خشک شدن رودخانه به تأسیسات انتقال آب از استان اصفهان به استان یزد خساراتی وارد کردند که مسئولان یزد مدعی شده‌اند این خسارات باعث قطعی و جیره‌بندی آب در استان یزد شد. نماینده شهرهای تفت و میبد در مجلس شورای اسلامی دروغ پردازی برخی مسئولان استان اصفهان را دلیل اعتراض کشاورزان دانست. همچنین سید یوسف طباطبایی نژاد، امام جمعه اصفهان ترکاندن لوله انتقال آب زاینده‌رود به استان یزد را غیرشرعی دانست. پس از اعتراض کشاورزان، خبرگزاری مهر از گفتگو میان مسئولان استان اصفهان و ۵۵ نفر از نمایندگان کشاورزان معترض خبر داد و شرایط اجتماعی شرق استان اصفهان را آرام توصیف کرد. معاون سیاسی امنیتی استانداری اصفهان مدعی شده‌است که این درگیری‌ها کشته‌ای نداشته و تنها ۳۵ نفر زخمی داشته‌است. همچنین به گفته وی در اثر این درگیری‌ها یک نفر به کما رفته و چند نفر در اثر برخوردِ ساچمه دچار آسیب چشمی شده‌اند که ممکن است به تخلیه چشم ایشان منجر شود. مهدی بصیری رئیس کمیته آب کمیسیون کشاورزی اتاق اصفهان مدعی شد آب انتقالی به یزد در بخشِ صنعتِ این استان مصرف می‌شود. لازم است ذکر شود هیچ آمار دقیقی در زمینه میزان آب انتقالی به یزد وجود ندارد و مسئولانِ دو استان ارقامی مابینِ ۶۵ تا ۹۵ میلیون متر مکعب را ذکر کرده‌اند. در جریان این اعتراضات تعدادی از کشاورزان از ناحیه چشم هدف گلوله‌های ساچمه‌ای نیروهای امنیتی قرار گرفته و نا بینا شدند.
کمیته پیگیری مسائل و مشکلات زاینده‌رود
پس از خشک شدن رودخانه زاینده‌رود و اعتراضات کشاورزان اصفهان کمیته پیگیری مسائل و مشکلات زاینده‌رود به ریاست عباس مقتدایی تشکیل گردید که در نهایت با پیگیری‌های اعضای این کمیته، نمایندگان مجلس و مسئولان استان اصفهان، شورای عالی آب مصوبات نه‌گانه‌ای را به نفع زاینده‌رود به تصویب رساند.
اعتراض شهروندان اصفهان مهر ۱۳۹۶
در ۱۸ مهر ۱۳۹۶ در پی فراخوان در فضای مجازی به مناسبت ۱۸ مهر (روز نکوداشت زاینده‌رود) گروهی از مردم اصفهان در اعتراض به ادامه خشک شدن زاینده‌رود تجمع کردند. در این تجمع، که در مقابل پل خواجو برگزار شد، حاضران خواستار اختصاص حق آبه کشاورزان حاشیه زاینده‌رود شدند و از دولت ایران خواستار عملی کردن وعده‌های خود در این مورد شدند.
اعتراض شهروندان اصفهان آبان و آذر ۱۴۰۰
در ۲۸ آبان سال ۱۴۰۰ کشاورزان اصفهانی با اعلام فراخوان بر بستر خشک زاینده‌رود تجمع کردند، این تجمع با استقبال چند هزارنفری شهروندان مواجه شد. اعتراضات پس از برخورد قهرآمیز نیروهای امنیتی به خشونت کشیده شد و رنگ‌وبوی ضدحکومتی به خود گرفت.
تاریخچه نظام‌نامه‌های استفاده از آب زاینده‌رود
رودخانه آب شیرین و دایمی حوزه داخلی ایران، از قدیم‌الایام به ضرورت بهره‌برداری و بهره‌وری درست در منطقه خشک با اقلیم ناپایدار اصفهان و حومه، دارای نظم و نسق (تقسیم نامه) ویژه‌ای بوده‌است. آخرین تقسیم نامه آن در عرف جامعه محلی به نام طومار شیخ بهایی موسوم شده‌است. بر اساس این طومار کل آب رودخانه به ۳۳ سهم کلی و ۲۷۵ سهام جزئی تربین ۷ بلوک آبخور آن که از حدود ۷۰ کیلومتری غرب اصفهان تا ۱۲۰ کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته‌است تقسیم شده‌است. (حسینی ابری، ۱۳۷۹، ۷۱) تقسیم آب بر اساس طومار از ۷۵ روز بعد از نوروز تا آخر آبان ماه به مدت ۱۶۰ روز مجری بوده و در فصول سرد سال که نیاز به آبیاری وجود نداشته‌است، به اصطلاح رودخانه آزاد بوده، و هر کس به هر میزان نیاز داشته‌است می‌توانسته از آن بهره‌برداری نماید. از ویژگی‌های اصلی طومار یکی این است که، در آن هیچ روستا و مزرعه در کل منطقه و هیچ باغ و محله‌ای در داخل شهر از قلم نیفتاده و نمای بیش از یکهزار واحد آبیاری آن در ۲۷ صفحه A4 تنظیم شده و از شرح و بست‌های بی‌مورد در آن خود داری شده‌است. (بازنویس طومار) ویژگی دیگر آن این که، طومار به خط سیاقی نوشته شده‌است و بعضاً اسامی آن بدون نقطه ثبت شده که تطبیق محلی آن برای غیر اهل فن کمی مشکل است. نگارنده در کتاب زاینده‌رود از سرچشمه تا مرداب، کوشیده‌است تا این مشکل را حل نماید. طومار مزبور تا سالهای اخیر که شبکه جدید آبیاری رودخانه تکمیل نشده بود (در بلوک آیدُغمش، آشیان و رودشتین) مجری بود.
روز نکوداشت زاینده‌رود
روز ۱۸ مهر ماه در سال ۱۳۸۲ از سوی تشکل‌های زیست‌محیطی استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری به عنوان «روز نکوداشت زاینده‌رود» نامگذاری شد. نخستین تجمع و راهپیمایی به این مناسبت در ۱۸ مهر ماه همان سال توسط تشکل‌های زیست‌محیطی استان اصفهان در کنار بستر خشک زاینده‌رود در شهر اصفهان، که ۴ سال از شروع خشکی‌های بلند مدت آن بر اثر انتقال تمام آب موجود به یزد گذشته بود، انجام شد. مهمترین شعار تجمع مذکور این بود: «زاینده‌رود را زنده، کامل و همیشه می‌خواهیم»
جان بخشی دوباره زاینده‌رود
مردم اصفهان هر بار با رهاسازی آب در بستر خشک‌شده در نقاط مختلف مانند پارک ناژوان، سی‌وسه‌پل، خواجو، پل‌جویی و پل ورزنه نظاره‌گر جریان یافتن زندگی در طول این رودخانه حیات‌آفرین هستند و با گرفتن عکس هیجان خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند.
زاینده‌رود در فرهنگ و هنر
اگر چه زنده رود آب حیات است
ولی شیراز ما از اصفهان به (حافظ)
به منزلگه حاتم آمد فرود
برآسود چون تشنه بر زنده‌رود (سعدی)
نیل کم از زنده رود و مصر کم از جی
قاهره مقهور پادشای صفاهان (خاقانی)
در موسیقی:به اصفهان رو:
به اصفهان رو که تا بنگری بهشت ثانی
به زنده رودش سلامی ز چشم ما رسانی. شعر از ملک الشعرای بهار
نگارخانه
- ساحل زاینده رود - panoramio (1).jpg
- ساحل زاینده رود - panoramio (2).jpg
جستارهای وابسته
- تونل کوهرنگ
- تالاب گاوخونی
- سد زاینده‌رود
منابع
- ↑ گزارش سنتز مطالعات آمایش استان اصفهان (PDF). اصفهان: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اصفهان. ۱۳۹۷. ص. ۱۹.
- ↑ "Zayandeh River Basin Short Profile" International Water Management Institute, Sri Lanka
- ↑ Beaumont, Peter (October 1974) "Water Resource Development in Iran" The Geographical Journal 140(3): pp. 418-431, p. 427
- ↑ سالمی، حمیدرضا و حیدری، نادر. «ارزیابی منابع و مصارف آب در حوزه آبریز زاینده‌رود» (PDF). مجله علمی پژوهشی مدیریت منابع آب. دریافت‌شده در ۱ دسامبر ۲۰۲۱.
- ↑ «استاد دانشگاه:برداشت آب از زاینده رود براساس آورده طبیعی آن مدیریت شود». ایرنا. ۲۰۲۱-۱۲-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۲۸.
- ↑ پایگاه داده‌های زاینده‌رود. به کوشش ناصر حاجیان و پوریا حاجیان.
- ↑ بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی کارون، سازمان حفاظت محیط زیست خوزستان، ۱۳۹۲
- ↑ «کشف تونل مخفی آب در خوزستان». روزنامه دنیای اقتصاد. ۱ دی ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ «۵ میلیون متر مکعب آب کارون کجاست؟». ایرنا. ۱۸ شهریور ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ «۱۵۹۲ میلیون مترمکعب بارگذاری اضافی بر حوضه زاینده‌رود انجام شده‌است». ایمنا. ۲۰۲۱-۰۸-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۲۸.
- ↑ «خشکی کارون تا زاینده‌رود ریشه در دردی مشترک دارد». اسکان نیوز. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۲۸.
- ↑ گزارش مطالعات مدیریت رودخانه کارون با تأکید بر کیفیت آب، سازمان آب و برق خوزستان، ۲۰۱۷
- ↑ «بهره‌برداری از تونل خدنگستان با ظرفیت آبرسانی ۶۵ میلیون متر مکعب». خبرگزاری ایمنا. ۱ دی ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ «میانگین آب انتقالی به یزد چقدر است؟». خبرگزاری ایمنا. ۱ دی ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ «شمارش معکوس برای افتتاح تونل سوم کوهرنگ». خبرگزاری تسنیم. ۲۸ بهمن ۱۳۹۸. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ «طرح بهشت آباد ردیف بودجه گرفته‌است». کاوش اخبار. ۸ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ «وقت آن رسیده که در قانون استقلال آبی استان‌ها تجدید نظر کنیم». تابناک. ۱ دی ۱۳۹۷. دریافت‌شده در ۱ آذر ۱۴۰۰.
- ↑ Ali Mirchi and Kaveh Madani (9 May 2016). "A grand but faulty vision for Iran's water problems". Guardian (به انگلیسی).
- ↑ «احتمال فرونشست ۲متری با خشکی زاینده‌رود». PANA.IR. ۲۰۲۱-۱۲-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «در گفت‌وگو با ایسنا تأکید شد فرونشست ۲متری و بحران تأمین مواد غذایی با خشک‌شدن زاینده‌رود/اصلاح الگوی مصرف گام اول علاج‌بخشی». gsi.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «Streams | Rivers & Streams | US EPA». archive.epa.gov. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ Meinzer, Oscar Edward (1923). "Outline of ground-water hydrology, with definitions".
- ↑ Maghsoudi, Mehran, Desert landscapes and landforms of Iran, Springer, 2021,p67-68
- ↑ «IWRM: Integrated Water Resources Management (IWRM) in Isfahan». www.wasserressourcen-management.de. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ سالنامه آماری آب کشور ۱۳۹۳–۱۳۹۲، وزارت نیرو، ص۹۴
- ↑ سالنامه آماری آب کشور ۱۳۸۷–۱۳۸۶، وزارت نیرو، ص۷۹
- ↑ سالنامه آماری آب کشور ۱۳۹۲–۱۳۹۱، وزارت نیرو، ص۸۰
- ↑ Ventra, Clarke (2018), Geology and Geomorphology of Alluvial and Fluvial Fans:Terrestrial and Planetary Perspectives, Geological Society of London, p.248
- ↑ Beaumont, Peter, Bonine Michael (1989),Qanat, Kariz and Khattara: Traditional Water Systems in the Middle East and North Africa, Middle East Centre, School of Oriental and African Studies, University of London, p.124
- ↑ Wilber, Donald Newton (2014), Iran, Past and Present: From Monarchy to Islamic Republic, Princeton University Press, p.10
- ↑ Limbert, John W. (1987), Iran: At War With History, Avalon Publishing, p.3
- ↑ Ebtehaj, GH. (1940), Guide Book on Iran, Impr. Pharos, p.22
- ↑ طالبی صومعه سرایی، مهشید و ذکایی، محمدسعید و فاضلی، محمد و جمعه پور، محمود، جامعه‌شناسی یک بحران: آسیب‌شناسی اجتماعی بحران آب در حوضه آبریز زاینده رود، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره: 11، شماره: 4
- ↑ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۱، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۵، ص۷۴
- ↑ بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران (جلد ۱ و ۲)، اقبال، ۱۳۶۲، ص۱۷۱
- ↑ حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ تاریخی و جغرافیائی شهرستانهای ایران، کومش، ۱۳۷۶، ص۱۹۲
- ↑ قبادیان، عطاءالله، سیمای طبیعی فلات ایران در ارتباط با بهره‌برداری کشاورزی، احیاء بازسازی منابع طبیعی کشور، دانشگاه شهید باهنر، ۱۳۶۹، ص۱۴
- ↑ صفوی و انتصاری (۱۱ ژوئن ۲۰۲۰). «Simulating the interactions between the water and the socio-economic system in a stressed endorheic basin». Hydrological sciences journal. دریافت‌شده در ۱ بهمن ۱۴۰۰.
- ↑ ورهرام، غلامرضا (۱۳۶۹). «جغرافیای تاریخی زاینده‌رود». تحقیقات جغرافیایی (۱۷): ۱۳۴.
- ↑ سیف، عبداله (۱۳۸۴). «بررسی روند شکل‌گیری دلتاهای متوالی زاینده‌رود با تکنیک سنجش از دور» (PDF). مجموعه مقالات بیست و چهارمین گردهمایی علوم زمین. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.
- ↑ «زاینده‌رود». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۰.
- ↑ «لنجان شهر شالیزارهای برنج و طلای سفید اصفهان + عکس». خبرگزاری فارس. ۲۰۱۵-۰۲-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۱۶.
- ↑ فرزانه بذرپور، پژوهشگر در دانشگاه تروندهیم نروژ (۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۷). «انتقال زاینده رود به یزد؛ آز یا نیاز؟». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «زاینده‌رود چگونه خشک شد».
- ↑ «از سخاوت زاینده رود تا بی مهری مسئولان». ایسنا. ۲۰۱۸-۰۳-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «اعتراض مردم شهرکرد».
- ↑ «اعتراض و درگیری کشاورزان شرق اصفهان بر سر آب». رادیو فردا. ۱۰ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ «اعتراض کشاورزان شرق اصفهان به انتقال آب زاینده‌رود به استان یزد». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۰ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ «استاندار اصفهان: مشکلات کشاورزان بررسی شد». دویچه‌وله فارسی. ۱۰ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ «جلسه ۵۵ نفر از کشاورزان با مدیران اصفهان، شرق اصفهان به آرامش رسید». خبرگزاری مهر. ۱۰ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۳ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ «استانداری اصفهان: حوادث اصفهان کشته نداشت فقط ۳۵ نفر مجروح شدند».
- ↑ «گفتگوی صریح رویش با معاون استاندار در مورد بحران آب». پایگاه خبری تحلیلی رویش. ۲۸ اسفند ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۲۲ مارس ۲۰۱۳.
- ↑ «آبرسانی اصفهان به یزد، به جای شرب، صرف صنعت می‌شود».
- ↑ «اعتراض‌های اصفهان؛ بازداشت دست‌کم «۲۱۴ نفر»، «۳۰ نفر» از ناحیه چشم مصدوم شده‌اند». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «تجمع شهروندان اصفهان در اعتراض به خشک شدن زاینده‌رود».
- ↑ «حمله یگان ویژه به معترضان و کشاورزان اصفهانی بر بستر زاینده‌رود». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۲۶.
- ↑ «زنده‌رود را زنده می‌خواهیم». خبرگزاری ایمنا. ۱۲ مرداد ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ اکتبر ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۹ اکتبر ۲۰۱۴.
- ↑ «جاری شدن آب در زاینده‌رود». تسنیم. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۲-۰۱.
- ↑ «حافظ. غزلیات. غزل شمارهٔ ۴۱۹». گنجور. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «سعدی. بوستان. باب دوم در احسان. بخش ۱۹ - حکایت حاتم طائی و صفت جوانمردی او». گنجور. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «خاقانی. دیوان اشعار. قصاید. شمارهٔ ۱۷۲ - درستایش اصفهان». گنجور. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- ↑ «ملک‌الشعرا بهار. تصنیفها. بیات اصفهان». گنجور. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۷-۲۶.
- Biglari F، M. Javeri, M. Mashkour, Y. Yazdi, S. Shidrang, M. Tengberg, and K. Taheri and J. Darvish 2009 Test excavations at the Middle Paleolithic sites of Qaleh Bozi, Southwest of Central Iran, A preliminary report, In: M. Otte, F. Biglari, and J. Jaubert (eds), Iran Palaeolithic. pp. 29–38, Proceedings of the XV World Congress UISPP, Lisbonne, Vol. 28, BAR International Series ۱۹۶۸
- کتاب پایگاه داده‌های زاینده‌رود: همراه با تحلیل گرافیکی داده‌ها. انتشارات: علم آفرین، و پارس ضیاء. تدوین: ناصر حاجیان، و پوریا حاجیان. زیرنظر: امیر محمودزاده. نویسنده: سعید علوی. شابک: ۹۷۸۶۰۰۵۴۵۰۵۲۱ قطع: رحلی (شومیز) سال چاپ: ۱۳۹۳ نوبت چاپ: ۱ تیراژ: ۱۰۰۰ صفحات: ۲۶۸.