سلسله ذهبیه

سلسله ذهبیه یکی از فرقه‌های صوفی شیعی قرن نهم قمری، متشکل از پیروان سید عبدالله بُرزِش آبادی مشهدی است. در ایران پس از تشکیل دولت صفویه این فرقه گسترش یافت و سپس فرقه‌های زیادی از آن منشعب شدند. به همین دلیل به آن «اُم السلاسل» (مادر سلسله‌ها) نیز می‌گویند. برخی معتقدند ریشه سلسله ذهبیه از صوفیان «کبرویه همدانی» است. به بیان دیگر، سلسله ذهبیه زنجیره‌ای از اقطاب منشعب از طریقت کبرویه است. برخی سلسله ذهبیه را پیش از بُرزِش آبادی سنی دانسته‌اند، پس از وی آن را به عنوان شیعی معرفی می‌کنند.

دربارهٔ بنیان‌گذار سلسله ذهبیه سه دیدگاه وجود دارد:

روایتی دیگر

بر اساس برخی از تواریخ، خواجه اسحاق خُتَّلانی (که در آن زمان قطب کبرویه بوده)، رؤیایی در مورد خصوصیات خارق‌العاده یکی از شاگردان جوان خود به نام سید محمد نوربخش خراسانی می‌بیند و نه تنها او را جانشین خود می‌کند (خرقه استادش میر سید علی همدانی را به سید محمد نوربخش خراسانی واگذار می‌کند) بلکه او را مهدی (منجی عالم) معرفی می‌کند. خُتَّلانی پیروان خود را نیز به سید محمد نوربخش خراسانی می‌سپارد، اما یکی از آنان به نام سید عبدالله بُرزِش آبادی حاضر به اطاعت از او نمی‌شود و آن منطقه را ترک می‌کند. در آن هنگام خُتَّلانی می‌گوید: «ذهب عبدالله» یعنی «عبدالله رفته‌است». از این رو، راهی که بُرزِش‌آبادی در پیش گرفت به «ذهبیه» به عنوان یکی از شاخه‌های فرقه کبرویه معروف شد.

صوفیان معتقدند که سالک باید از کسی پیروی کند تا او را راهنمایی کند و به اصطلاح صوفی باید مرشد انتخاب کند. این راهنما با نام‌های مختلفی مانند «پیر»، «ولی»، «شیخ» و «قطب» (انسان جهانی، مرکز، محور) خوانده می‌شود. در تعریف «قطب» آمده‌است: «قطب یک تن است که او محل نظر خدای تعالی است؛ نظری خاص از جمیع عالم در هر زمان و آن قطب مثل دل محمد مصطفی است -علیه الصلوة والسلام- و به قطب، «عبدالاله» گویند».

اسدالله خاوری در معرفی قطب از دیدگاه ذهبیه می‌نویسد: «مقصود ذهبیه از قطب، مردان کامل و اولیای جزئی هستند که از طریق سلوک و جذبه الهی مدارج و کمالات را طی نموده و بعد از مرحله فنا، بقای بالله یافته به درک فیض ولیّ علی‌الاطلاق و امام زمان -که قطب‌الاقطاب زمان است- نایل آمده باشند».

سلسله اقطاب ذهبیه

در ضمائم کتاب تحفه عباسی اسامی قطب‌های سلسله ذهبیه به ترتیب ذیل آمده‌است:

قطب ناطق - صامت

در سلسله ذهبیه، قطب وقت -که پیشوای فعلی ذهبیه است- «قطب ناطق» و جانشین او تا زمان زنده بودن قطب ناطق، «قطب صامت» نامیده می‌شود. این اصطلاحات از جمله اصطلاحات خاص فرقه اسماعیلیه است که برخی در تصوف به کار می‌برند.

نام ذهبیه قطعاً مشهورترین نام این فرقه است و وجوه مختلفی برای نامگذاری آن ذکر شده‌است. اما سلسله ذهبیه به نام‌های دیگری نیز معروف است، از جمله الهیه، محمدیه، علویه، رضویه، مهدیه، معروفیه، کبرویه و احمدیه. البته برای گذاشتن هر یک از این نام‌ها دلیلی مطرح شده‌است. به عنوان مثال، نام جدید احمدیه که برگرفته از نام میرزا احمد عبدالحی مرتضوی (خوشنویس، معروف به وحید الاولیا، سی و هفتمین قطب ذهبیه) است، اخیراً توسط ارادتمندان وی به نام‌های سابق سلسله ذهبیه اضافه شده‌است.

محمد علی مؤذن خراسانی (بیست و نهمین قطب ذهبیه) «ام السلاسل» (مادر سلسله‌ها) را یکی از نام‌های سلسله ذهبیه ذکر می‌کند و می‌نویسد: «در ایران پس از تشکیل سلسله صفویه و ترویج مذهب تشیع، تنها سلسله ذهبیه که خاص شیعیان بود بسط و گسترش یافت؛ و به همین جهت آن را «اُمّ السلاسل» نیز می‌گویند؛ زیرا که در طول چند قرن اخیر، شعبه‌های فراوانی پیدا کرده‌است».

پیروان سلسله ذهبیه گاهی صفت «حَقّه» را به نام آن اضافه می‌کنند، این گونه «سلسله ذهبیه حَقّه». آنها بدین ترتیب نشان می‌دهند که جزء صوفیه ردّیه (بخشی از تصوف که به انحراف و بدعت محکوم است) نیستند.

دلیل نام‌گذاری

در مورد علت نامگذاری این سلسله به «ذهبیه» گفته شده‌است که قطب‌های این سلسله، علم کیمیای معنا دانند؛ به همین دلیل سالک تحت مراقبت آنها از نظر روحی تهذیب می‌شود و به خالصی طلای ناب می‌شود (ذهب در عربی طلا هم‌معنی می‌دهد). لذا تا سالک به این درجه از خلوص نرسد، به او اجازه هدایت کسی داده نمی‌شود. دلیل دیگری که ذکر شده این است که در این فرقه اهل سنت نبوده و بزرگان و اولیای آنها همگی شیعه اثنی عشری بوده‌اند. دلیل دیگر این است که حدیث سلسله‌الذهب را سند اعتبار این فرقه ذکر می‌کنند.

شمس‌الدین محمد بن یحیی بن علی لاهیجی نوربخشی مؤلف مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز در آنجا می‌نویسد:

چون سخن به مرکز دایره وجود که کامل و هادی زمانه است و سلسله او منجر شد، ذکر سلسله الذهب نمودن که «چون زر سرخ از همه غشها پاک است» و این فقیر حقیر به محض هدایت الهی دست اعتصام در او زده، به اعلا مراتب کمال که لایق استعداد خود بود رسیده‌است مناسب نمود تا تذکره اولیا باشد (و سپس سلسله خویش را تا معروف کرخی ذکر می‌کند).

فریدالدین عطار نیشابوری هم در کتاب مظهرالعجایب در ذکر شیخ و استاد خود می‌نویسد:

داشت آن یک سلسله کان را ذهب خاص اهل البیت گویند ای عجب

نظر سید علی قاضی

سید علی قاضی می‌گوید «تمام اهل طریقت یا اغلب آن‌ها حسب خود را به حضرت رضا (علیه السلام) منتهی می‌سازند و حرفشان بر این است… که در دولت هاشمیه که تقیه کم شد و اول تنفس شیعه بود آن بزرگوار طریقت را که باطن شریعت است راهنما شد و علناً به مسلمین رسانید که راه همین است، و ظاهر آن است و آن مخصوص وجود امیرالمؤمنین و اولاد کرام او بود و فلان و فلان خبر نداشتند و نامحرم بودند… و گویند حضرت رضا خرقه را به معروف کرخی داد».

اسدالله خاوری تاریخ یازده و نیم قرنی سلسله ذهبیه را -از زمان مرگ معروف کرخی (قطب اول ذهبیه) در سال ۲۰۰ قمری (۸۱۵ میلادی) تا درگذشت جلال‌الدین محمد مجدالاشراف شیرازی (قطب سی و ششم ذهبیه) در ۱۳۳۱ قمری (۱۹۱۳ میلادی)- به پنج دوره تقسیم کرده‌است:

در سلسله ذهبیه ولایت به دو قسمت تقسیم شده‌است:

1. ولایت کلیه شمسیه
2. ولایت جزئیه قمریه

بر اساس باورهای سلسله ذهبیه، «ولایت کلیه شمسیه» متعلق به پیامبر اسلام و دوازده اولاد اوست و «ولایت جزئیه قمریه» متعلق به بزرگان صوفیه و قطب‌ها است. اسدالله خاوری می‌نویسد: «از آن رو که تمامی موجودات عالم برای رسیدن به کمال ناچارند از طریق انسان کامـل به مدارج کمال و انسانیت برسند و الآن که حضرت حجت در حجاب و پشت پرده غیبت است، شخصی که ولایت جزئیه قمریه داشته و به فیض رابطه معنوی و ارتباط قلبی با امام نائل شده و از وجود حضرت ولی عصر کسب نور کرده، همیشه در بین موجودات عالم حاضر است و همانند قمر (ماه) که نور آفتاب را منعکس می‌سازد، آینه قلب را صفا و جهان را نورانی می‌کند و از این جهت، گفته شده که مربی عالم قمر است و کسب نور از شمس دارد». همچنین در جای دیگر ذکر می‌کند: «اینان معتقدند که سند ولایت جزئیه قمریه این سلسله، توسط معروف کرخی به امام رضا علیه‌السلام می‌رسد و سند ولایت کلیه شمسیه از طریق امام رضا علیه‌السلام و اجداد بزرگوارش به حضرت رسول منتهی می‌گردد».

برخی معتقدند سلسله ذهبیه قائل به غُلُوّ (نسبت دادن ویژگی‌های الهی به شخصیت‌های تاریخ اسلام) هستند. علاوه بر این معتقد به باطِنی‌گری بوده و می‌گویند باطن قرآن از ظاهر آن به راحتی قابل درک است. در سلسله ذهبیه ظاهر را بدون هیچ قرینه‌ای تفسیر به رأی می‌کنند. اینان بر این باورند که قلب عارف خانه اصلی خداست و مسجدالحرام خانه ظاهر است.

سلسله ذهبیه مانند دیگر فرقه‌های صوفیه با مراسم خانقاهی عجین است. از نمادهای این مراسم، خرقه دادن قطب‌ها است که خرقه از قطب فعلی به قطب بعدی منتقل می‌شود. یکی دیگر از سنت‌های ذهبیه سماع است. همچنین فرهنگ استاد و شاگردی و مُرید و مُرادی در میان پیروان سلسله ذهبیه بسیار رایج است.

سلسله ذهبیه ابتدا در خراسان و منطقه ختل که مرکز قطب‌ها و بزرگان سلسله کبرویه به ویژه میر سید علی همدانی و خواجه اسحاق خُتَّلانی بود، به وجود آمد. این منطقه از قرن نهم تا یازدهم قمری مرکز قطب‌های ذهبیه بوده‌است. پس از چند سال مرکزیت سلسله ذهبیه به شیراز منتقل شد و در زمان نجیب‌الدین رضا تبریزی (قطب سی‌ام ذهبیه) مرکزیت آن‌ها به اصفهان منتقل شد. سپس در زمان سلطنت شاه سلطان حسین بر اثر فشار فُقَها، مرکزیت آنها دوباره به شیراز انتقال یافت. این سلسله در خارج از ایران نیز پیروانی دارد و فعالیت آنها تا به امروز ادامه داشته‌است.

انتقادات زیادی به این فرقه و اعتقادات آن وارد شده‌است از جمله:

• شکل‌گیری سلسله ذهبیه به خاطر نافرمانی سید عبدالله بُرزِش‌آبادی از دستور استادش خواجه اسحاق خُتَّلانی مبنی بر بیعت با سید محمد نوربخش خراسانی صورت گرفت و این اولین کودتا در این فرقه بوده‌است.
• پیروان این فرقه، سلسله اقطاب خود را از طریق معروف کرخی به رضا (امام هشتم شیعیان) وصل می‌کنند و خود را به چهارده معصوم نسبت می‌دهند، در حالی که شواهدی مبنی بر عدم ارتباط رضا و کرخی وجود دارد.
• پیروان این فرقه مدعی هستند که همه قطب‌های این سلسله، شیعه بوده‌اند، در حالی که سنی بودن برخی از آنها ثابت شده‌است.
• بحث تقسیم ولایت به «ولایت کلیه شمسیه» و «ولایت جزئیه قمریه» و جانشینی و انتقال آن، پر از ایراد و نامربوط است.
• با طرح نادرست تقسیم ولایت به ولایت کلیه شمسیه و ولایت جزئیه قمریه، قطب‌های خود را از ولایت قمریه می‌دانند، اما دلیلی از آیات قرآن و روایات و احادیث برای آن ندارند.
• داشتن ولایت دینی یا ولایت قمری با انحرافات فکری و اخلاقی برخی از این قطب‌ها سازگاری ندارد.
• آنان با تقسیم ولایت به ولایت کلیه شمسیه و ولایت جزئیه قمریه، قطب‌ها و بزرگان خود را اَبَر انسان و در مقامی بالاتر از همه انسان‌ها می‌دانند.
• اینان ولایت را تعمیم به عام داده‌اند که در مکتب شیعه چنین چیزی غیرممکن است. این در حالی است که سلسله ذهبیه ادعای خالص و شیعه بودن دارد.
• احادیث و روایاتی که برای اثبات سندیت خود ذکر می‌کنند بسیار ضعیف و غالباً نامعتبر است.
• در انتساب قطب‌های این سلسله، بریدگی‌های متعددی وجود دارد و طی چندین سال در دوره‌های تاریخی مختلف فاقد قطب بوده‌است، در حالی که به گفته آنها وجود قطب در هر زمانی واجب است.
• این سلسله یک فرقه اغتشاشیه بوده و تاریخچه آن بسیار مبهم و غیرقابل اعتماد است.
• طبق روایات اسلامی، تصوف مورد تأیید علی‌بن موسی‌الرضا نبود، پس ذهبیه که نوعی تصوف است چگونه با رضا ارتباط برقرار می‌کند؟
• با بررسی ادعاهای این فرقه معلوم می‌شود که خرافات زیادی وارد قضیه شده‌است.
• برخی معتقدند که اینان به عبادات اسلامی اهمیتی نمی‌دهند و سلیقه‌هایی را در دین وارد کرده‌اند.

• خاوری، اسدالله، «ذهبیه تصوف علمی و آثار ادبی»، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
• دزفولی، حسین، «تحلیلی از تصوف با تأکید بر فرق ذهبیه»، در فصلنامه کتاب نقد، شماره ۳۹، ۱۳۸۵ش.
• رفیعی زابلی، حمیدالله، «فرقه ذهبیه»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۷۵، پاییز ۱۳۸۹ش.
• مادلونگ، «فرقه‌های اسلامی»، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
• پرویزی، شمس الدین، «تذکره الاولیا»
• پرویزی، شمس الدین، «مجلل الانوار یا کشکول سلسله الذهب»
• پرویزی، شمس الدین، «رساله نوریه»
• مجلسی، محمدتقی، «رساله تشویق السالکین»

• ذهبیه - ویکی شیعه
• سلسله ذهبیه و تصوف ذهبی
• طلای مغشوش یا سلسله ذهبیه؟!
• سلسله کبرویه ذهبیه پس از حاجی محمد خبوشانی