خونریزی زیر عنکبوتیه

خونریزی زیر عنکلوتیه
خونریزی زیر عنکلوتیه
نام‌های دیگر	خونریزی ساب آراکنوئید
	یک سی‌تی اسکن از خون‌ریزی زیر عنکبوتیه که در آن به صورت ناحیه سفید رنگ در مرکز که به سمت سولکوس‌های در طرفین گسترده شده مشاهده می‌شود.
طرز تلفظ	‎/ˌsʌbəˈræknɔɪd ˈhɛmərɪdʒ/‎ ;
تخصص	طب اورژانس، نورولوژی، جراحی مغز و اعصاب
نشانه‌ها	سردرد شدید با شروع سریع، استفراغ، کاهش سطح هوشیاری
عوارض	ایسکمی مغزی، وازواسپاسم مغزی، تشنج
گونه‌ها	تروماتیک، خود به خود (آنوریسمال، غیر آنوریسمال، پریمسفالیک)
علت	آسیب به سر، آنوریسم مغزی
عوامل خطر	فشار خون بالا، سیگار کشیدن، الکلیسم، کوکائین
روش تشخیص	سی‌تی اسکن، پونکسیون کمری
تشخیص افتراقی	مننژیت، میگرن، ترومبوز سینوس ورید مغزی
درمان	جراحی مغز و اعصاب یا مداخلات هدایت شده توسط رادیولوژی
دارو	لابتالول، نیمودیپین
پیش‌آگهی	۴۵٪ خطر مرگ در ۳۰ روز (نوع آنوریسمال بیمار)
فراوانی	۱ نفر از هر ۱۰٬۰۰۰ در سال
طبقه‌بندی و منابع بیرونی
	[ویرایش در ویکی‌داده]

خونریزی زیر عنکبوتیه یا خونریزی ساب آراکنوئید (به انگلیسی: Subarachnoid hemorrhage) به اختصار SAH، نوعی خونریزی مغزی در فضای زیر عنکبوتیه، ناحیهٔ بین غشای عنکبوتیه و نرم‌شامه اطراف مغز، است که معمولاً به علت آسیب‌های مغزی ایجاد می‌شود. در مواردی می‌تواند علت آن، پارگی آنوریسم‌های مغزی یا اختلالات مادرزادی وریدی-شریانی در مغز باشد. علائم بیماری شامل سردرد شدید با شروع سریع، استفراغ، کاهش سطح هوشیاری، تب، گاهی تشنج و سفتی گردن یا گردن درد است. در حدود یک چهارم افراد خونریزی کوچکی با علائم برطرف شده در عرض یک ماه پس از خونریزی بزرگتر رخ می‌دهد. افزایش فشار خون، وضعیت‌های افزایش دهنده استروژن، مصرف مواد مخدر، سابقه خانوادگی، اعتیاد به الکل و سیگار کشیدن می‌تواند از فاکتورهای خطر این نوع خون‌ریزی باشد.

وقوع خونریزی را می‌توان با استفاده از سی‌تی اسکن سر در صورتی که ظرف شش ساعت پس از شروع علائم انجام شود، تعیین کرد. گاهی اوقات، پونکسیون کمری (استخراج مایع نخاع از کمر) نیز لازم است. پس از تأیید، معمولاً آزمایش‌های بیشتری برای تعیین علت زمینه‌ای انجام می‌شود.

درمان عموماً جراحی سریع مغز و اعصاب یا کوئیلینگ اندوواسکولار است. داروهایی نیز مانند لابتالول گاهی برای کاهش فشار خون تا زمانی که ترمیم انجام شود و نیمودیپین، یک مسدود کننده کانال کلسیمی، برای جلوگیری از اسپاسم عروق مورد استفاده قرار می‌گیرد. تلاش برای درمان تب نیز توصیه می‌شود. استفاده روتین از داروها برای جلوگیری از تشنجِ بیشتر، همچنان نیاز به بررسی بیشتر دارد. تقریباً نیمی از افراد مبتلا به SAH به دلیل آنوریسم زمینه‌ای در عرض ۳۰ روز می‌میرند، حدود یک سوم افرادی که زنده می‌مانند مشکلات مداوم دارند و بین ده تا پانزده درصد قبل از رسیدن به بیمارستان جان خود را از دست می‌دهند.

خونریزی زیر عنکبوتیه به‌طور خود به خود در حدود یک نفر در هر ۱۰۰۰۰ نفر در سال رخ می‌دهد و زنان بیشتر از مردان به این نوع خونریزی مبتلا می‌شوند. در حالی که معمولاً SAH با افزایش سن شایع‌تر می‌شود، حدود ۵۰ درصد موارد، افرادِ زیر ۵۵ هستند. خونریزی ساب آراکنوئید نوعی سکته به‌شمار می‌آید و حدود ۵ درصد از سکته‌های مغزی را شامل می‌شود. جراحی برای آنوریسم در دهه ۱۹۳۰ معرفی شد و از دهه ۱۹۹۰، بسیاری از آنوریسم‌ها با روشی کمتر تهاجمی به نام کوئیلینگ اندوواسکولار یا پیچش اندوواسکولار، که از طریق یک رگ خونی بزرگ صورت می‌گیرد، درمان می‌شوند.

علائم و نشانه‌ها

علامت معمول خونریزی زیر عنکبوتیه، سردرد ناگهانی است (سردردی که به عناوین «لگد زننده سر» یا «بدترین سردرد تجربه شده» توصیف می‌شود، که در عرض چند ثانیه تا چند دقیقه ایجاد شده‌است). این نوع سردرد اغلب در سمت اکسیپوت (پشت سر) حس می‌شود. حدود یک سوم افراد به غیر از سردرد، هیچ علامت و مشخصه خاصی ندارند و از هر ده نفری که با این علامت به دنبال مراقبت‌های پزشکی هستند، یک نفر با خونریزی زیر عنکبوتیه تشخیص داده می‌شود. در برخی از افراد استفراغ و در یک مورد، از هر ۱۴ مورد تشنج وجود دارد. تهوع، گیجی، فوتوفوبیا، علائم فوکال عصبی، کاهش سطح هوشیاری یا کما، همچنین سفتی گردن و مننژیسم از دیگر علائم SAH هستند.

سفتی گردن معمولاً شش ساعت پس از شروع اولیه خونریزی زیر عنکبوتیه ظاهر می‌شود. اتساع مجزای مردمک و از دست رفتن رفلکس نور مردمک ممکن است منعکس کننده فتق مغزی حاصل از افزایش فشار داخل جمجمه باشد. خونریزی داخل چشمی (خونریزی داخل مردمک چشم) می‌تواند در پاسخ به افزایش فشار رخ دهد و خونریزی ساب هیالوئید (خونریزی زیر غشای هیالوئید، که اطراف زجاجیه چشم را در بر می‌گیرد) و خونریزی زجاجیه در فوندوسکوپی قابل مشاهده هستند. این اتفاق به عنوان سندرم ترسون شناخته می‌شود (در ۳ تا ۱۳ درصد موارد رخ می‌دهد) و در خونریزی‌های شدیدتر شایع تر است.

علت

بیشتر موارد SAH به دلیل آسیب فیزیکی مانند ضربه به سر به وجود می‌آید. خونریزی زیر عنکلوتیه تروماتیک معمولاً در نزدیکی محل شکستگی جمجمه یا کوفتگی داخل مغزی رخ می‌دهد و اغلب در شرایط مختلف آسیب‌های مغزی اتفاق می‌افتد. در این موارد پیش آگهی اهمیت بالاتری دارد و مشخص نیست که این نشانه دهنده SAH بوده یا اینکه، وجود خونریزی در زیر عنکبوتیه، صرفاً نشانه‌ای از آسیب شدیدتر دیگری به سر است.

در ۸۵ درصد موارد وقوع خودبه‌خودی، علت آنوریسم مغزی است (ضعف در جداره یکی از سرخرگ‌های مغزی که به مرور زمان گستر ش می‌یابد). این آنوریسم‌ها اغلب در دایره ویلیس و شاخه‌ها مرتبط با آن صورت می‌گیرند. در حالی که بیشتر موارد SAH به دلیل خونریزی از آنوریسم‌های کوچک ایجاد می‌شود، اما آنوریسم‌های بزرگتر (که کمتر رایج هستند) احتمال پارگی و اختلال بیشتری دارند. به نظر می‌رسد آسپرین نیز یکی از افزایش دهنده‌های خطر وقوع پارگی آنوریسمی مغز باشد.

در ۱۵ تا ۲۰ درصد موارد SAH خودبخودی، هیچ آنوریسمی در اولین آنژیوگرافی تشخیص داده نمی‌شود. حدود نیمی از این موارد خونریزی غیر آنوریسمی پریمزسفالیک در نظر گرفته می‌شود که در آن خون به فضاهای زیر عنکبوتیه اطراف مغز میانی (یعنی مزانسفالون) محدود می‌شود. در این نوع خون ریزی‌های غیر آنوریسمی منشأ خون نامشخص است. دیگر علل هایِ وجود خونریزی زیر عنکبوتیه شامل سایر اختلالات مؤثر بر عروق خونی (مانند ناهنجاری‌های شریانی-وریدی مغز)، اختلالات عروق خونی در نخاع و خونریزی در تومورهای مختلف مغزی می‌شود.

سوء مصرف کوکائین و کم خونی داسی شکل (معمولاً در کودکان) و به ندرت درمان‌های ضد انعقادی، مشکلات مربوط به لخته شدن خون و آپوپلکسی هیپوفیز نیز می‌تواند منجر به SAH شوند. قطع سرخرگ مهره‌ای که معمولاً در اثر تروما به وجود می‌آید، اگر دیسکسیون بخشی از عروق داخل جمجمه را درگیر کند نیز می‌تواند منجر به خونریزی زیر عنکبوتیه شود.

آسیب‌شناسی

وازواسپاسم مغزی یکی از عوارض ناشی از خونریزی زیر عنکبوتیه است و معمولاً در روز سوم پس از آنوریسم مغزی رخ می‌دهد و در روز پنجم تا هفتم به اوج خود می‌رسد. مکانیسم‌های مختلفی برای این عارضه پیشنهاد شده‌است. فرآورده‌های خونی آزاد شده در خونریزی زیر عنکبوتیه، مسیر تیروزین کیناز را تحریک می‌کند و باعث آزاد شدن یون‌های کلسیم داخل سلولی می‌شود؛ این اتفاق، انقباض ماهیچه‌های صاف سرخرگ‌های مغزی را به همراه دارد. اکسی هموگلوبین موجود در مایع مغزی نخاعی (CSF) با افزایش رادیکال‌های آزاد، اندوتلین-۱، پروستاگلاندین و کاهش سطح نیتریک اکسید و پروستاسیکلین انقباض عروق را ایجاد می‌کند. تصور می‌شود علاوه بر موارد ذکر شده اختلالات سیستم عصبی خودمختار که عروق مغزی را عصب دهی می‌کند نیز اسپاسم عروقی را به وجود بیاورند.

تشخیص

یک پونکسیون کمری در حال انجام که قسمت بزرگی در پشت با یک ماده ضد عفونی کننده مبتنی بر ید شسته شده و رنگ قهوه ای بر جای گذاشته‌است.

از آنجایی که تنها ۱۰ درصد از افرادی که با سردرد شدید ناگهانی در بخش اورژانس بستری می‌شوند، دچار خونریزی زیر عنکبوتیه هستند، معمولاً سایر تشخیص‌های افتراقی مانند مننژیت، میگرن، و ترومبوز سینوس وریدی مغزی به‌طور همزمان نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند. خونریزی داخل مغزی، که در آن خونریزی در خود مغز رخ می‌دهد و دو برابر SAH شایع است، اغلب به اشتباه نسبت به خونریزی زیر عنکبوتیه تشخیص داده می‌شود. در برخی موارد ممکن است، SAH در ابتدا به‌عنوان سردرد میگرنی یا تنشی در نظر گرفته شود، این مسئله می‌تواند منجر به تأخیر درگرفتن سی‌تی اسکن شود. در مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۴، این اتفاق در ۱۲ درصد از موارد رخ داد و در افرادی که خونریزی‌های کوچک‌تری داشتند و هیچ اختلالی در وضعیت روانی خود تجربه نمی‌کردند، بیشتر بود؛ همچنین تأخیر در تشخیص این عارضه، سبب تشدید علائم و کاهش احتمال بهبودی در بیماران می‌گردید. در برخی افراد، سردرد خود به خود برطرف می‌شود و علائم دیگری وجود ندارد. این نوع سردرد به عنوان «سردرد هشداردهنده» شناخته می‌شود، زیرا احتمال دارد ناشی از یک خونریزی کوچک (نشت هشدار) از یک آنوریسم باشد. سردرد هشداردهنده نیز خود نیاز به بررسی با سی تی اسکن و پونکسیون کمری دارد، زیرا ممکن است در حدود سه هفته، خونریزی بیشتری اتفاق بیفتد.

مراحل اولیه برای ارزیابی فردی که مشکوک به خونریزی زیر عنکبوتیه است، بررسی سابقه پزشکی و انجام معاینه فیزیکی است. تشخیص را نمی‌توان تنها بر اساس دلایل بالینی انجام داد و به‌طور کلی تصویربرداری پزشکی و احتمالاً پونکسیون کمری برای تأیید یا رد خونریزی مورد نیاز است.

تشخیص با استفاده از سی تی اسکن بدون استفاده از ماده کنتراست صورت می‌گیرد. در مواردی ممکن است از کشیدن آب نخاع (LP) برای تشخیص استفاده شود. همچنین از روش‌های تشخیص دیگر همچون ام‌آرآنژیو، سی‌تی‌آنژیو، می‌توان استفاده کرد. استاندار طلایی تشخیصی برای آنوریسم‌های مغزی آنژیوگرافی عروق مغزی است.

درمان

این بیماران معمولاً در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) بستری می‌شوند. برای پیشگیری یا کنترل تشنج از داروهای ضد تشنج استفاده می‌شود. استفاده از نیمودیپین و داروهای مشابه هم برای پیشگیری از بروز وازواسپاسم توصیه می‌شود.

عوارض

وازواسپاسم از عوارض این خون‌ریزی است که طی ۴–۱۴ روز پس از بروز خون‌ریزی ممکن است ایجاد شود، تشخیص کلینکال و همجنین با استفاده از سونوگرافی داپلر عروق مغزی صورت می‌گیرد. عوارض دیگر این خون‌ریزی شامل هیدروسفالی، افت سدیم خون، دیابت بی‌مزه، آریتمی‌های قلبی می‌تواند باشد.

جستارهای وابسته

منابع

↑ Abraham, Michael K.; Chang, Wan-Tsu Wendy (November 2016). "Subarachnoid Hemorrhage". Emergency Medicine Clinics of North America. 34 (4): 901–916. doi:10.1016/j.emc.2016.06.011. ISSN 1558-0539. PMID 27741994.
↑ Carpenter CR, Hussain AM, Ward MJ, Zipfel GJ, Fowler S, Pines JM, Sivilotti ML (September 2016). "Spontaneous Subarachnoid Hemorrhage: A Systematic Review and Meta-analysis Describing the Diagnostic Accuracy of History, Physical Examination, Imaging, and Lumbar Puncture With an Exploration of Test Thresholds". Academic Emergency Medicine. 23 (9): 963–1003. doi:10.1111/acem.12984. PMC 5018921. PMID 27306497.
↑ Longmore M, Wilkinson I, Turmezei T, Cheung CK (2007). Oxford Handbook of Clinical Medicine, 7th edition. Oxford University Press. p. 841. ISBN 978-0-19-856837-7.
↑ van Gijn, Jan; Kerr, Richard S.; Rinkel, Gabriel J. E. (2007-01-27). "Subarachnoid haemorrhage". Lancet (London, England). 369 (9558): 306–318. doi:10.1016/S0140-6736(07)60153-6. ISSN 1474-547X. PMID 17258671.
↑ Todd, N. V.; Howie, J. E.; Miller, J. D. (June 1990). "Norman Dott's contribution to aneurysm surgery". Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 53 (6): 455–458. doi:10.1136/jnnp.53.6.455. ISSN 0022-3050. PMC 1014202. PMID 2199609.
↑ Strother, C. M. (May 2001). "Historical perspective. Electrothrombosis of saccular aneurysms via endovascular approach: part 1 and part 2". AJNR. American journal of neuroradiology. 22 (5): 1010–1012. ISSN 0195-6108. PMID 11337350.
↑ Ramrakha P, Moore K (2007). Oxford Handbook of Acute Medicine, 2nd edition. Oxford University Press. pp. 466–470. ISBN 978-0-19-852072-6.
↑ van Gijn, Jan; Kerr, Richard S.; Rinkel, Gabriel J. E. (2007-01-27). "Subarachnoid haemorrhage". Lancet (London, England). 369 (9558): 306–318. doi:10.1016/S0140-6736(07)60153-6. ISSN 1474-547X. PMID 17258671.
↑ "Subarachnoid Hemorrhage: Practice Essentials, Background, Pathophysiology". 2021-07-22.
↑ Warrell DA, Cox TM, et al. (2003). Oxford Textbook of Medicine. Vol. 3 (Fourth ed.). Oxford. pp. 1032–34. ISBN 978-0-19-857013-4.
↑ McCarron, M. O.; Alberts, M. J.; McCarron, P. (March 2004). "A systematic review of Terson's syndrome: frequency and prognosis after subarachnoid haemorrhage". Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 75 (3): 491–493. doi:10.1136/jnnp.2003.016816. ISSN 0022-3050. PMC 1738971. PMID 14966173.
↑ Parrillo J (2013). Critical care medicine: principles of diagnosis and management in the adult (4th ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. p. 1154. ISBN 978-0-323-08929-6. Archived from the original on 10 September 2017.
↑ Rinkel, G. J.; van Gijn, J.; Wijdicks, E. F. (September 1993). "Subarachnoid hemorrhage without detectable aneurysm. A review of the causes". Stroke. 24 (9): 1403–1409. doi:10.1161/01.str.24.9.1403. ISSN 0039-2499. PMID 8362440.
↑ Armin, Sean S.; Colohan, Austin R. T.; Zhang, John H. (June 2016). "Traumatic subarachnoid hemorrhage: our current understanding and its evolution over the past half century". Neurological Research. 28 (4): 445–452. doi:10.1179/016164106X115053. ISSN 0161-6412. PMID 16759448.
↑ Phan, Kevin; Moore, Justin M.; Griessenauer, Christoph J.; Ogilvy, Christopher S.; Thomas, Ajith J. (May 2017). "Aspirin and Risk of Subarachnoid Hemorrhage: Systematic Review and Meta-Analysis". Stroke. 48 (5): 1210–1217. doi:10.1161/STROKEAHA.116.015674. ISSN 1524-4628. PMID 28341753.
↑ Santos-Franco, Jorge Arturo; Zenteno, Marco; Lee, Angel (April 2008). "Dissecting aneurysms of the vertebrobasilar system. A comprehensive review on natural history and treatment options". Neurosurgical Review. 31 (2): 131–140, discussion 140. doi:10.1007/s10143-008-0124-x. ISSN 0344-5607. PMID 18309525.
↑ Liu, Yong-fei; Qiu, Han-Cheng; Su, Juan; Jiang, Wei-Jian (2016-02-18). "Drug treatment of cerebral vasospasm after subarachnoid hemorrhage following aneurysms". Chinese Neurosurgical Journal. 2 (1): 4. doi:10.1186/s41016-016-0023-x. ISSN 2057-4967.
↑ Kolias, Angelos G.; Sen, Jon; Belli, Antonio (January 2009). "Pathogenesis of cerebral vasospasm following aneurysmal subarachnoid hemorrhage: putative mechanisms and novel approaches". Journal of Neuroscience Research. 87 (1): 1–11. doi:10.1002/jnr.21823. ISSN 1097-4547. PMID 18709660.
↑ Longmore M, Wilkinson I, Turmezei T, Cheung CK (2007). Oxford Handbook of Clinical Medicine, 7th edition. Oxford University Press. p. 841. ISBN 978-0-19-856837-7.
↑ Teunissen, L. L.; Rinkel, G. J.; Algra, A.; van Gijn, J. (March 1996). "Risk factors for subarachnoid hemorrhage: a systematic review". Stroke. 27 (3): 544–549. doi:10.1161/01.str.27.3.544. ISSN 0039-2499. PMID 8610327.
↑ Kowalski RG, Claassen J, Kreiter KT, Bates JE, Ostapkovich ND, Connolly ES, Mayer SA (February 2004). "Initial misdiagnosis and outcome after subarachnoid hemorrhage". JAMA. 291 (7): 866–9. doi:10.1001/jama.291.7.866. PMID 14970066.
↑ Suarez, Jose I.; Tarr, Robert W.; Selman, Warren R. (2006-01-26). "Aneurysmal subarachnoid hemorrhage". The New England Journal of Medicine. 354 (4): 387–396. doi:10.1056/NEJMra052732. ISSN 1533-4406. PMID 16436770.
↑ Carpenter CR, Hussain AM, Ward MJ, Zipfel GJ, Fowler S, Pines JM, Sivilotti ML (September 2016). "Spontaneous Subarachnoid Hemorrhage: A Systematic Review and Meta-analysis Describing the Diagnostic Accuracy of History, Physical Examination, Imaging, and Lumbar Puncture With an Exploration of Test Thresholds". Academic Emergency Medicine. 23 (9): 963–1003. doi:10.1111/acem.12984. PMC 5018921. PMID 27306497.

[:03-1] Abraham, Michael K.; Chang, Wan-Tsu Wendy (November 2016). "Subarachnoid Hemorrhage". Emergency Medicine Clinics of North America. 34 (4): 901–916. doi:10.1016/j.emc.2016.06.011. ISSN 1558-0539. PMID 27741994.

[Car201623-2] Carpenter CR, Hussain AM, Ward MJ, Zipfel GJ, Fowler S, Pines JM, Sivilotti ML (September 2016). "Spontaneous Subarachnoid Hemorrhage: A Systematic Review and Meta-analysis Describing the Diagnostic Accuracy of History, Physical Examination, Imaging, and Lumbar Puncture With an Exploration of Test Thresholds". Academic Emergency Medicine. 23 (9): 963–1003. doi:10.1111/acem.12984. PMC 5018921. PMID 27306497.

[Ox2007-3] Longmore M, Wilkinson I, Turmezei T, Cheung CK (2007). Oxford Handbook of Clinical Medicine, 7th edition. Oxford University Press. p. 841. ISBN 978-0-19-856837-7.

[:12-4] van Gijn, Jan; Kerr, Richard S.; Rinkel, Gabriel J. E. (2007-01-27). "Subarachnoid haemorrhage". Lancet (London, England). 369 (9558): 306–318. doi:10.1016/S0140-6736(07)60153-6. ISSN 1474-547X. PMID 17258671.

[5] Todd, N. V.; Howie, J. E.; Miller, J. D. (June 1990). "Norman Dott's contribution to aneurysm surgery". Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 53 (6): 455–458. doi:10.1136/jnnp.53.6.455. ISSN 0022-3050. PMC 1014202. PMID 2199609.

[6] Strother, C. M. (May 2001). "Historical perspective. Electrothrombosis of saccular aneurysms via endovascular approach: part 1 and part 2". AJNR. American journal of neuroradiology. 22 (5): 1010–1012. ISSN 0195-6108. PMID 11337350.

[oxford2-7] Ramrakha P, Moore K (2007). Oxford Handbook of Acute Medicine, 2nd edition. Oxford University Press. pp. 466–470. ISBN 978-0-19-852072-6.

[:0-8] van Gijn, Jan; Kerr, Richard S.; Rinkel, Gabriel J. E. (2007-01-27). "Subarachnoid haemorrhage". Lancet (London, England). 369 (9558): 306–318. doi:10.1016/S0140-6736(07)60153-6. ISSN 1474-547X. PMID 17258671.

[9] "Subarachnoid Hemorrhage: Practice Essentials, Background, Pathophysiology". 2021-07-22.

[OTV3-10] Warrell DA, Cox TM, et al. (2003). Oxford Textbook of Medicine. Vol. 3 (Fourth ed.). Oxford. pp. 1032–34. ISBN 978-0-19-857013-4.

[11] McCarron, M. O.; Alberts, M. J.; McCarron, P. (March 2004). "A systematic review of Terson's syndrome: frequency and prognosis after subarachnoid haemorrhage". Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 75 (3): 491–493. doi:10.1136/jnnp.2003.016816. ISSN 0022-3050. PMC 1738971. PMID 14966173.

[12] Parrillo J (2013). Critical care medicine: principles of diagnosis and management in the adult (4th ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. p. 1154. ISBN 978-0-323-08929-6. Archived from the original on 10 September 2017.

[:1-13] Rinkel, G. J.; van Gijn, J.; Wijdicks, E. F. (September 1993). "Subarachnoid hemorrhage without detectable aneurysm. A review of the causes". Stroke. 24 (9): 1403–1409. doi:10.1161/01.str.24.9.1403. ISSN 0039-2499. PMID 8362440.

[14] Armin, Sean S.; Colohan, Austin R. T.; Zhang, John H. (June 2016). "Traumatic subarachnoid hemorrhage: our current understanding and its evolution over the past half century". Neurological Research. 28 (4): 445–452. doi:10.1179/016164106X115053. ISSN 0161-6412. PMID 16759448.

[15] Phan, Kevin; Moore, Justin M.; Griessenauer, Christoph J.; Ogilvy, Christopher S.; Thomas, Ajith J. (May 2017). "Aspirin and Risk of Subarachnoid Hemorrhage: Systematic Review and Meta-Analysis". Stroke. 48 (5): 1210–1217. doi:10.1161/STROKEAHA.116.015674. ISSN 1524-4628. PMID 28341753.

[16] Santos-Franco, Jorge Arturo; Zenteno, Marco; Lee, Angel (April 2008). "Dissecting aneurysms of the vertebrobasilar system. A comprehensive review on natural history and treatment options". Neurosurgical Review. 31 (2): 131–140, discussion 140. doi:10.1007/s10143-008-0124-x. ISSN 0344-5607. PMID 18309525.

[17] Liu, Yong-fei; Qiu, Han-Cheng; Su, Juan; Jiang, Wei-Jian (2016-02-18). "Drug treatment of cerebral vasospasm after subarachnoid hemorrhage following aneurysms". Chinese Neurosurgical Journal. 2 (1): 4. doi:10.1186/s41016-016-0023-x. ISSN 2057-4967.

[18] Kolias, Angelos G.; Sen, Jon; Belli, Antonio (January 2009). "Pathogenesis of cerebral vasospasm following aneurysmal subarachnoid hemorrhage: putative mechanisms and novel approaches". Journal of Neuroscience Research. 87 (1): 1–11. doi:10.1002/jnr.21823. ISSN 1097-4547. PMID 18709660.

[Ox20072-19] Longmore M, Wilkinson I, Turmezei T, Cheung CK (2007). Oxford Handbook of Clinical Medicine, 7th edition. Oxford University Press. p. 841. ISBN 978-0-19-856837-7.

[20] Teunissen, L. L.; Rinkel, G. J.; Algra, A.; van Gijn, J. (March 1996). "Risk factors for subarachnoid hemorrhage: a systematic review". Stroke. 27 (3): 544–549. doi:10.1161/01.str.27.3.544. ISSN 0039-2499. PMID 8610327.

[Kowalski-21] Kowalski RG, Claassen J, Kreiter KT, Bates JE, Ostapkovich ND, Connolly ES, Mayer SA (February 2004). "Initial misdiagnosis and outcome after subarachnoid hemorrhage". JAMA. 291 (7): 866–9. doi:10.1001/jama.291.7.866. PMID 14970066.

[22] Suarez, Jose I.; Tarr, Robert W.; Selman, Warren R. (2006-01-26). "Aneurysmal subarachnoid hemorrhage". The New England Journal of Medicine. 354 (4): 387–396. doi:10.1056/NEJMra052732. ISSN 1533-4406. PMID 16436770.

[23] Carpenter CR, Hussain AM, Ward MJ, Zipfel GJ, Fowler S, Pines JM, Sivilotti ML (September 2016). "Spontaneous Subarachnoid Hemorrhage: A Systematic Review and Meta-analysis Describing the Diagnostic Accuracy of History, Physical Examination, Imaging, and Lumbar Puncture With an Exploration of Test Thresholds". Academic Emergency Medicine. 23 (9): 963–1003. doi:10.1111/acem.12984. PMC 5018921. PMID 27306497.