بحران آب در ایران
بحران آب در ایران سلسله چالشها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آب در کشور ایران است. بحران آب در ایران به مشکلات ناشی از کمبود آب در این کشور اشاره دارد. کمبود آب میتواند نتیجه دو مکانیسم متفاوت باشد: کمبود آب فیزیکی (مطلق) و کمبود آب اقتصادی. منظور از کمبود آب فیزیکی عدم وجود منابع کافی آب طبیعی برای تأمین تقاضای یک منطقه است، و کمبود آب اقتصادی نتیجه مدیریت ضعیف منابع آب کافی موجود است. نگرانیهای اصلی ایران در مورد بحران آب شامل: تغییرپذیری اقلیمی زیاد، توزیع نامناسب آب و اولویتبندی توسعه اقتصادی است. کاوه مدنی اما معتقد است که ایرانیان از مرحله بحران گذشتهاند و این وضعیت، یک ورشکستگی آبی است. چرا که تقاضا و مصرف به مراتب بیشتر از آب موجود است.
ایران در حال تجربه مشکلات جدی آب است. خشکسالیهای مکرر همراه با برداشت بیش از حد آبهای سطحی و زیرزمینی از طریق شبکه بزرگی از زیرساختهای هیدرولیک و چاههای عمیق، وضعیت آب کشور را به سطح بحرانی رساندهاست. از نشانههای این وضعیت خشک شدن دریاچهها، رودخانهها و تالابها، کاهش سطح آبهای زیرزمینی، فرونشست زمین، تخریب کیفیت آب، فرسایش خاک، بیابانزایی و طوفان گرد و غبار بیشتر است. تهران، پایتخت و بزرگترین شهر، به زودی میتواند مرکز این بحران باشد.
با خشکتر شدن زمین، کمبود آب معیشت مردم در سراسر ایران را تهدید میکند. در اوت ۲۰۱۹ برابر با مرداد ۱۳۹۸ طبق جدیدترین برآورد «مؤسسه منابع جهان» در «اطلس خطرات آبی»، ایران در رده چهارم بعد از قطر، اسرائیل و لبنان در نزدیک شدن به «روز آخر» یعنی روزی که منابع آبی در آن ممکن است به پایان برسد، قرار دارد. به عنوان نسبتی اندازهگیری شده از «برداشت از منابع آبی» و «موجودی آب در دسترس»، سه حوضه از هفت حوضهی تحتتنش جهان در ایران قرار دارند (قم، هریرود، هیرمند).
تاریخچه
ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در قرن گذشته بودهاست. جمعیت ایران در طی هشت دهه، از حدود ۸ میلیون نفر در سال ۰۶–۱۳۰۰ به ۸۱ میلیون نفر تا پایان سال ۱۳۹۶ رسیدهاست. بر این اساس میزان سرانهٔ آب تجدیدپذیر سالانهٔ کشور از میزان حدود ۱۳٬۰۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۰۰ به حدود ۱٬۴۰۰ متر مکعب در سال ۱۳۹۲ تقلیل یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.
منابع آب تجدیدپذیر کل ایران به ۱۳۵ میلیارد متر مکعب بالغ میگردد. مطالعات و بررسیها نشان میدهد که در سال ۱۳۸۶ از کل منابع آب تجدیدشونده کشور حدود ۸۹٫۵ میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخشهای کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت میشدهاست که حدود ۸۳ میلیارد متر مکعب آن (۹۳ درصد) به بخش کشاورزی، ۵٫۵ میلیارد متر مکعب (۶ درصد) به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص داشتهاست.
در تیر ۱۴۰۰، بر پایهٔ آمار وزارت نیروی ایران اعلام شد که نیمی از جمعیت روستایی ایران دسترسی به آب سالم ندارند.
اگرچه بسیاری از کارشناسان از مدتها پیش مسئله آب و هوا را از مهمترین بحرانهای بزرگ آینده ایران میدانستند، اما از نظر برخی مسئولان ارشد، از جمله سید علی خامنهای، اینها مسائل اصلی نیستند. او در یک سخنرانی در خرداد ۱۳۹۰، میگوید که این بحران جزو مسایل اصلی بشریت نیست: «امروز مساله بحران آب و هوا، بحران آب، بحران انرژی، بحران گرم شدن زمین به عنوان مسایل اصلی بشریت مطرح میشود اما هیچکدام از اینها مسایل اصلی بشریت نیست. بیشترِ آن چیزهایی که مشکلات اصلی بشریت است، برمیگردد به مسایلی که ارتباط پیدا میکند با معنویت انسان، با اخلاق انسان، با رفتار اجتماعی انسانها با یکدیگر؛ که یکی از آنها، مساله زن و مرد، جایگاه زن، مساله زن و شأن زن در جامعه است که این حقیقتا یک بحران است.»
سببشناسی
بحران آب در ایران تحت تأثیر سه عاملِ عمده است:
- رشد سریع و الگوی نامناسب استقرار جمعیت
- کشاورزی ناکارآمد
- سوء مدیریت و عطش توسعه
رشد سریع و الگوی نامناسب استقرار جمعیت
جمعیت ایران در قرن نوزدهم میلادی زیر ۱۰ میلیون نفر تخمین زده میشود. در حالیکه در سال ۱۹۷۹ جمعیت ایران به ۳۵ میلیون نفر و در دو دهه بعد از آن جمعیت ایران به دو برابر یعنی ۷۰ میلیون نفر افزایش پیدا میکند. جمعیت بیشتر به غذای بیشتری نیاز دارد. به همین دلیل تولید محصولات کشاورزی به شدّت افزایش یافته و آبهای زیرزمینی و روان به سرعت مصرف شدند.
محصول سادهٔ این رشد سریع جمعیت، افزایش تقاضای آب و متناسب با آن کاهش شدید سرانهٔ آب در دسترس است. سرانه کنونی آب در دسترس ایران با ۱٬۳۰۰ مترمکعب، کمی بالاتر از متوسط خاورمیانه و شمال آفریقا است. اما این مقدار بسیار پایینتر از متوسط جهانی (۷٬۰۰۰ مترمکعب) است.
با این حال مصرف خانگی مردم از آبهای زیرزمینی تنها هشت تا هفت درصد است که رقم بالایی محسوب نمیشود. با توجه به این که بیشتر مصرف آب ایران در بخش کشاورزی است و مصرف خانگی سهم کمی در استفاده از آب دارد، صرفه جویی مردم ایران تأثیر زیادی بر بحران کمبود آب کشور ندارد. خانهها تنها ۷ درصد آب موجود در کل کشور را استفاده میکنند و اگر بیست درصد صرفه جویی در مصرف آنها محقق شود صرفاً ۱٫۵ درصد آب کشور نجات پیدا میکند. ولی صرفهجویی در مصرف غذایی میتواند تأثیر زیادی بر مصرف آب در بخش کشاورزی بگذارد.
توزیع مکانی جمعیت افزون بر رشد جمعیت از عوامل عدم تطابق میان آب در دسترس و تقاضای آب است. نابرابری اقتصادی، فرصتهای شغلی و شرایط زندگی بهتر در مناطق شهری باعث افزایش شهرنشینی و مهاجرت از مناطق روستایی و شهرهای کوچک به مناطق عمدهٔ شهری شدهاست، مانند تهران بزرگ، که میزبان ۱۸ درصد از جمعیت کشور است. در حال حاضر، ۷۰ درصد از جمعیت ایران شهرنشین است. توزیع مکانی موجود و افزایش و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگتر که هماکنون نیز برای تأمین آب مورد نیاز خود دچار مشکل هستند، توازن عرضه و تقاضای آب در مناطق شهری را با چالش روبرو کردهاست. هشدار در مورد خطر جیرهبندی در عرضهٔ آب در ماههای تابستان در شهرهای بزرگتر رایج است.
سرعت شهرنشینی، مهاجرت به شهرهای بزرگ و توسعه اراضی مستلزم افزایش مداوم در تأمین آب با رشد سریع تقاضای آب در مناطق شهری است. افزایش مداوم تقاضای آب بسیار نگرانکننده است. با گسترش سریع شهرنشینی، تمایل به توسعهٔ بخش صنعت و تلاشها برای شناسایی منابع اضافی تأمین آب، تقاضای آب را افزایش دادهاست.
کشاورزی ناکارآمد
در حالیکه تنها ۱۲ درصد از مساحت ایران زیر کشت میرفته، حدود ۹۳ درصد از مصرف آب ایران در بخش کشاورزی صورت گرفتهاست. این در حالیست که تنها ده درصد تولید ناخالص ملی کشور از راه کشاورزی به دست میآید و ۱۷ درصد نیروی کار کشور در این بخش مشغول هستند.
ایران به دلیل تکیه بر اقتصاد مبتنی بر نفت، بهرهوری اقتصادی خود در بخش کشاورزی را در تاریخ معاصر نادیده گرفتهاست. تمایل برای افزایش تولید کشاورزی، توسعهٔ مناطق تحت کشت را در سراسر کشور تشویق کردهاست. بخش کشاورزی در ایران از لحاظ اقتصادی ناکارآمد است و سهم این بخش در تولید ناخالص ملی در طول زمان کاهش یافتهاست. این بخش هنوز صنعتی نشده و از شیوههای منسوخشده کشاورزی و منتهی به بهرهوری بسیار کم در آبیاری و تولید رنج میبرد. شیوهٔ غالب کشاورزی در ایران، کشاورزی آبی است و بازدهٔ اقتصادی حاصل از مصرف آب کشاورزی پایین است. الگوهای محصول در سراسر کشور نامناسب و در بسیاری از مناطق با شرایط دسترسی به آب ناسازگار است.
توجه به خودکفایی در تولید محصولات عمدهٔ استراتژیک مانند گندم پس از انقلاب ۱۳۵۷ و طی سالهای جنگ با عراق و تحریمهای اقتصادی افزایش یافت و منجر به تحمیل یارانههای سنگین در بخش توسعهٔ کشاورزی شد و باعث فشار بیش از حد در بخش آب گردید. نه تنها برنامهها برای ساخت کشوری با خودکفایی در مواد غذایی شکست خورده، بلکه آرمان دستیابی به امنیت غذایی باعث ناامنی در بخش آب گردیدهاست. در حالی که بسیاری از کارشناسان معتقدند که ایران ظرفیت مورد نیاز برای تبدیل شدن به خودکفایی در مواد غذایی را ندارد، نگرانیهای جدی در مورد وابستگی کشور به واردات مواد غذایی وجود دارد و امنیت غذایی و خودکفایی هنوز هم از موضوعات بحثبرانگیز در ایران هستند.
سوء مدیریت و عطش توسعه
منابع آب ایران بهطور جدی از ساختار نامناسب حکمرانی و مدیریت آب رنج میبرد. در بخش آب، تعدد ذینفعان و تنظیم منابع آب بهطور طبیعی با درگیریها و رقابتها همراه است. سازمان حفاظت محیط زیست ایران قدرت سیاسی محدودی دارد و فاقد ظرفیت مورد انتظار برای اجرای مقررات جلوگیری از آسیبهای محیط زیستی است. همچنین ساختار سلسله مراتبی سیستم مدیریت آب در ایران فرصتهایی را برای فساد و ناکارآمدی جدی در تبدیل تصمیمات به عمل، ایجاد میکند.
چاهها به سرعت در حال گسترش هستند. اما دادههای سراسر کشور نشان میدهد که استخراج آب زیرزمینی در حال کاهش است. بر اساس تجزیه و تحلیل داده های ملی، ایران از آب های زیرزمینی بیشتر از آنچه که بتوان به طور طبیعی شارژ کرد، استفاده میکند. درست همانگونه که هر سال چاههای بیشتری زمین را بهرهبرداری میکنند، دبی کلی آنها کاهش مییابد. در سراسر کشور، سطح آب زیرزمینی به طور متوسط تقریبا نیم متر در سال افت میکند. سازمان محیطزیست سرعت استفاده از منابع آب زیرزمینی در ایران را در قیاس با استاندارد جهانی سه برابر بیشتر تخمین میزند. این برداشت بیرویه عامل خشکیدن ۲۹۷ دشت از ۶۰۰ دشت ایران میباشد. همچنین بخاطر عدم رسیدگی به شبکهٔ انتقال آب ۳۵ میلیارد مترمکعب آب در مسیر انتقال هدر میرود. مطابق گزارش شرکت آب و فاضلاب و دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران، تا شهریور ۱۳۹۴ ۴۰٪ از شبکهٔ آب کشور فرسوده اعلام شد. ۱۳٪ از کل هدر رفتن آب ایران تا این تاریخ به موجب همین فرسودگی بودهاست.
تلاش ایران برای مدرنیزه شدن، در کنار پیشرفتهای قابلتوجه در توسعه زیرساختها قبل و بعد از انقلاب ۱۳۵۷، باعث توجه کمتر به اثرات محیط زیستی طولانیمدت به دلیل تعجیل برای ساخت زیرساختها و توسعه فناوری شد. در نتیجه این وضعیت ارتباط مهم بین توسعه و محیط زیست تا حد زیادی نادیده گرفته شد، و اجرای پروژههای زیربنایی و مهندسی بهطور جدی محیط زیست را تحت تأثیر قرار داد که اثرات منفی آن بر سلامت مردم و بر سیستمهای طبیعی مشاهده شده یا در طولانی مدت دیده خواهد شد. با وجود اثرات محیط زیستی و اقتصادی، تشنگی برای توسعه فنی و تکنولوژی سریع (بهجای توسعه پایدار) هنوز هم عامل اصلی تصمیمگیریهای توسعهای کشور است.
دوگانه مدیریت آب و پایداری محیطی چندان هم جدید نیست. اما در حال رشد است. در طول دهههای متمادی، ایران با راهحلهای مهندسی خودنمایانه و مبتنی بر عرضه مانند ساخت سد و تونلهای انتقال آب به منظور تأمین امنیت آب، وسوسه شدهاست. اما ایران باید قبلاً دریافته باشد که انتقال بینحوضهای -انتقال آب از یک منطقه جغرافیایی به منطقه دیگر، معمولاً در مسافتهای طولانی- درمان قطعی نیست. مجموعهای از انحرافات آب از سرآبهای غربی رودخانه کارون در طی چند دهه بیش از دو برابر جریان طبیعی رودخانه زاینده رود، منبع اصلی آب سطحی برای یک قطب استراتژیک اجتماعی-اقتصادی در ایران مرکزی را افزایش داد، اما این امر باعث ترویج توسعه لجام گسیخته شد و مردم را به نقل مکان به آن ترغیب کرد. چندین سال است که نامزدهای مجلس با وعدهی آوردن کارخانجات به شهرهایشان، نتیجهی انتخابات را از آن خود میکنند. به همین ترتیب، شهرهای بزرگتر با نمایندگان مجلس بیشتر از قدرت بیشتری برخوردارند. در نتیجه، افزایش درگیریهای آبی، کشاورزان را بر علیه مصرفکنندگان شهری، استانها را بر علیه یکدیگر، و ایران را بر علیه همسایگان خود قرار میدهد.
کمبود آب در ایران
با توجه به میزان منابع آب و سرانهٔ مصرف، ایران از جمله کشورهایی است که در گروه کشورهای مواجه با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایست که در سال ۲۰۲۵ با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند. این بدان معناست که حتی با بالاترین راندمان و بهرهوری ممکن در مصرف آب، برای تأمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود ۲۵ درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه میباشند.
براساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهههای ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ خورشیدی حدود ۶۹ درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه مورد استفاده قرار میگیرد، براساس شاخص سازمان ملل، ایران نیز اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بر اساس شاخص مؤسسه بینالمللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. با نرخ بهرهبرداری کنونی، ۱۲ استان از ۳۱ استان ایران طی ۵۰ سال آینده سفرههای زیرزمینی خود را به طور کامل خالی خواهند کرد. بنا بر شاخصهای ذکر شده، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال ۲۰۲۵ باید بتواند ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر میرسد. کاهش منابع آب زیرزمینی نشانه آشکاری از مدیریت ناپایدار و "ورشکستگی آب" ملی است که به موجب آن برداشتها از تغذیه طبیعی سفرههای زیرزمینی بیشتر است.
بزرگترین بحران در آینده ایران
روزنامه واشینگتنپست در تیرماه ۱۳۹۳، اعلام داشت ایران در بین ۲۴ کشوری قرار دارد که وضعیت آب در آنها خطرناک است. واشینگتنپست، بحران ایران را ناشی از برنامهریزی نادرست در دوران جمهوری اسلامی دانست. در خرداد سال ۱۳۹۳ خورشیدی، خبرگزاری جهانی طبیعت با انتشار خبری، بحران شدید آب را برای ایران بزرگترین چالش در دوران معاصر خواند. در این گزارش آمدهاست که بر اساس مستندات راهبردهای بینالمللی آینده (FDI)، ایران از سالها پیش در معرض بحران آب قرار داشتهاست، اما در سه دهه اخیر برای آن گامی برداشته نشدهاست. این گزارش حاکی از آن است که ایران از مرحلهٔ آمادگی برای خطر عبور کرده و هماکنون در خطر قرار دارد.
عیسی کلانتری، که در دههٔ ۱۳۷۰ رئیس وزارت جهاد کشاورزی بودهاست، بحران آب در ایران را تهدیدآمیزتر از خطر اسرائیل خواندهاست. وی که مسئول وقت ستاد احیای دریاچه ارومیه بودهاست در بهمن ماه ۱۳۹۳ وضعیت آب در ایران را چنین شرح دادهاست:
از زمان ساسانیان و هخامنشیان تا حدود ۳۵ سال پیش برداشت اضافه از منابع آبی کشور نداشتیم اما در این ۳۵ سال فقط ۱۲۰ میلیارد مکعب آبهای شیرین فسیلی صدها هزار ساله که حدود ۷۵% آبهای شیرین زیر زمینی بود را مصرف کردیم که حدود ۷۵ میلیارد متر مکعب آن در ۸ سال گذشته بوده است. یعنی منابع را تاراج کردیم. جمعیت را افزایش دادیم غافل از اینکه این جمعیت باید در یک کشور آباد زندگی کند. بدون توجه به نیازهای جمعیت، منابع کشور را برای رفع نیازها به تاراج گذاشتیم. امروز هیچ تالاب درون سرزمینی، آب ندارد، از بختگان تا هورالعظیم، گاوخونی و ارومیه. ادامه این روند یعنی تخلیه ایران از جنوب البرز تا دریاهای آزاد و از شرق زاگرس تا مرزهای شرقی کشور
همچنین وی اظهار داشته اگر تا چند سال آینده این معضل رفع نشود هفتاد درصد جمعیت کشور مجبور به ترک ایران میشوند.
مدیریت استراتژیک
یک تحقیق مستقل ۱۰ تن از متخصصان ایرانی حوزه مدیریت منابع آب که در آمریکای شمالی و انگلستان تحصیل کردهاند نشان میدهد که دلیل اصلی کاهش ۸۰ درصدی حجم آب دریاچه ارومیه طی چهار دهه اخیر که سطح آب آن را در ابتدای مهرماه امسال به حدود ۱۰ درصد سطح اولیه آن در سال ۱۳۵۱ شمسی کاهش داده، فعالیتهای انسانی و توسعهٔ سازهای بیرویه در این حوضه آبریز بوده و تأثیر خشکسالی و تغییرات آب و هوایی در منطقه در حدی نبوده که بتواند تغییرات سطحی و حجمی این چنینی در دریاچه ایجاد کند. در نتیجه این پژوهش، احیای فیزیکی دریاچه ارومیه ممکن دانسته شده اما چنین فرایندی را مشروط به یک خواست سراسری سیاسی و اقتصادی درنظرگرفتهاست که در طی سالهای طولانی به نتیجه خواهد رسید.
نمودهای بحران
خشکسالی در دهه ۱۳۸۰
در فروردین ۱۳۸۷، علیمحمد نوریان رئیس سازمان هواشناسی ایران در بازدید از یکی از ایستگاههای هواشناسی به خبر وقوع خشکسالی و کاهش شدید بارندگی در زمستان ۱۳۸۶ را اعلام کرد. سازمان هواشناسی ایران از ادامه یافتن خشکسالی برای ۴ سال، یعنی تا پایان سال ۱۳۹۰ خبر داد. این رویداد همچنان ادامه دارد و تاکنون خسارات بسیاری را به ایران وارد کردهاست. مقامات دولتی این خشکسالی را شدیدترین خشکسالی در ۴۰ سال اخیر ارزیابی کردند.
پیش از اعلام دیرهنگام خبر توسط رئیس سازمان هواشناسی در اسفند ۱۳۸۶ و در پی کاهش شدید بارندگی روحانیون محلی در بسیاری از شهرها و استانها اقدام به برپایی نماز باران کرده بودند. وزات نیرو نیز پس از سازمان هواشناسی خبر وقوع خشکسالی شدید در ایران را تأیید و خواستار برپایی نماز باران توسط مردم شد.
میزان بارندگی
بنابر اعلام «زرگر» معاون وزیر نیرو، میزان بارندگی در ایران در هفت ماه از سال آبی ۱۳۸۷–۱۳۸۶، حدود ۱۹۰ میلیارد متر مکعب بوده که معادل ۱۱۵ میلیمتر در گستره ایران است. این میزان بارندگی در مقایسه با میانگین ۳۹ ساله دوره مشابه، ۴۲ درصد کاهش را نشان میدهد. این میزان بارش نسبت به خشکسالترین سال که ۷۹–۱۳۷۸ بوده نیز کمتر میباشد.
میانگین درازمدت بارندگی در ایران ۲۴۲ میلیمتر است؛ ولی بررسی جدول تغییرات میزان بارشها از سال آبی ۸۶–۸۵ تا سال آبی ۹۳–۹۲ نشان میدهد که به غیر از سال ۸۶–۸۵ که میزان بارشها ۲۷۸ میلیمتر ثبت شدهاست، در مابقی سالها، کمتر از میانگین درازمدت بودهاست. بر اساس این آمار در سال ۸۷–۸۶ بهطور متوسط ۱۳۸ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به میانگین بلندمدت، منفی ۴۳ درصد است. در سال آبی ۸۸–۸۷ بهطور متوسط ۲۱۱ میلیمتر بارش ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۱۳ درصد است. در سال آبی ۸۹–۸۸ بهطور متوسط ۲۳۴ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۳ درصد است. در سال آبی ۹۰–۸۹ نیز تنها ۱۹۷ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۱۹ درصد است. در سال آبی ۹۱–۹۰ بهطور متوسط ۲۰۵ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۱۵ درصد است. در سال آبی ۹۲–۹۱ بهطور متوسط ۲۳۷ میلیمتر بارندگی ثبت شده که تغییرات آن نسبت به بلندمدت منفی ۲ درصد است و در سال آبی ۹۳–۹۲ حدود ۲۱۸ میلیمتر ثبت شده که این مقدار نیز نسبت به میانگین درازمدت ۱۰ درصد کاهش را نشان میدهد.
وضعیت آب موجود در مخازن سدها
در شهریور ۱۳۹۵ خورشیدی، پایگاه اطلاعرسانی وزارت نیرو اعلام کرد: مجموع ظرفیت کل مخازن ۱۶۹ سد موجود در ایران، تا تاریخ ۱۰ شهریور سال ۱۳۹۵ تقریباً برابر با ۴۹٫۸ میلیارد مترمکعب است که از این میزان حدود ۴۷ درصد آن خالی است. بر طبق این گزارش، از ابتدای مهر ۱۳۹۴ تا ۱۰ شهریور ۱۳۹۵ خروجی آب سدهای کشور که عمدتاً در بخش کشاورزی مصرف شدهاست، در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن، با ۲۸ درصد افزایش، از ۲۸٫۳ میلیارد مترمکعب به ۳۶٫۳ میلیارد مترمکعب رسیدهاست.
در آبان ۱۳۹۵ خورشیدی، شرکت مدیریت منابع آب ایران، ظرفیت کل مخازن سدهای کشور در سال ۱۳۹۵ را حدود ۴۹٫۶ میلیارد مترمکعب اعلام کرد و افزود که ۵۴ درصد از مخازن سدهای ایران خالی است.
حجم بارش برف و باران در سال گذشته ۴۰۰ میلیارد متر مکعب بودهاست که از این مقدار ۳۸ میلیارد متر مکعب جذب زمین، ۲۴۰ میلیارد مکعب آن تبخیر و مابقی بر سطح زمین جاری شدهاست.
آثار و تبعات خشکسالی
خشکسالی منجر به وارد آمدن آسیبهای جدی به محیط زیست ایران نیز شد. شبکه برق ایران دست کم با کمبود ۵۵۰۰ مگاوات برق مواجه میشود و احتمال قطع برق افزایش مییابد. همچنین از کیفیت آب آشامیدنی در شهرها نیز کاسته شده و دولت نیز ناچار به بهرهبرداری بیشتر از منابع آب زیرزمینی، برای تأمین آب کشاورزی و آب آشامیدنی خواهد شد.
خشکسالی ۱۴۰۰
پدیدهای است که در تابستان ۱۴۰۰ رخ داد. در سال آبی منتهی به این سال، بارندگیها در ایران به حدود پنجاه درصد سال قبل، و ۴۰ درصد کمتر از میانگین بلند مدت رسید و یکی از خشکترین سالهای نیم قرن اخیر ایران را رقم زد. در استانهایی مانند هرمزگان، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی کمبود بارشها بین ۵۰ تا ۸۵ درصد گزارش شدهاست. از سویی دیگر در غرب و جنوب غرب کشور در استانهای کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان و چهارمحال و بختیاری نیز کاهش بارشها کاملاً محسوس است. همچنین دمای هوا در بهار ۱۴۰۰ حدود دو تا سه درجه بیشتر از میانگین بلند مدت کشور بودهاست.
این خشکسالی موجب ایجاد بحرانهایی در تهیه آب آشامیدنی، تولید محصولات کشاورزی و تولید برق در ایران شدهاست.
ورشکستگی آب
خشک شدن هامون و سد دوستی
در سال ۹۴ نزدیک به ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب از افغانستان وارد سد دوستی ایران شده بود، اما از با افتتاح سد هرات میزان ورودی آب هری رود به داخل سد دوستی از ۳۰۰ به ۳ میلیون مترمکعب کاهش یافت. دریاچه هامون نیز به کلی خشک شدهاست در مورد هری رود بین دو کشور قراردادی وجود ندارد اما معاهده حقابه میان افغانستان و ایران مربوط به هلمند در هر دو مجلس قانونگذاری دو کشور آن را تصویب کردند.
اقدامات دولت
دولت برای جبران خسارات ناشی از خشکسالی لایحهای در دو فوریت تقدیم مجلس کرد تا بر اساس آن مجوز برداشت ۲۰ هزار میلیارد ریال از صندوق ذخیره ارزی را برخلاف آثار تورمی آن بدست آورد درحالیکه معاون وزیر نیرو خسارتهای ناشی از خشکسالی را تنها ۱۵۰ میلیارد تومان اعلام کرده بود. تأکید دولت بر عدم آگاهی مردم از میزان و شدت خشکسالی و وضعیت فعلی کشور منجر به برگزاری غیر علنی جلسه مجلس شد. برداشت دولت در نهایت به ۲ هزار میلیارد تومان افزایش یافت. دولت هیچ طرحی برای مقابله با خشکسالی و پیشبینی آن نداشت و با وجود آنکه به گفته معاون وزیر نیرو پیشبینی خشکسالی از آبان ۱۳۸۶ صورت گرفته بود ستاد خشکسالی در اردیبهشت ۱۳۸۷ با حضور معاون رئیسجمهور و وزرای کشور، نیرو، بازرگانی، بهداشت، کشاورزی و امور اقتصاد و دارایی تشکیل شد. نخریدن گاز از کشورهای دیگر و اصرار بر تأمین آن از داخل، از جمله با استفاده حداکثر از سدهای آبی منجر به خالی شدن ذخیره آبی سدهای ایران در زمستان شد و بر مشکل تأمین آب افزود. ۷ درصد از برق ایران از سدها تأمین میشود. نبود برنامهریزی استراتژیک برای آب و تصمیمات شتابزده بر آثار خشکسالی افزود.
ریزگردها در خوزستان
مسئولان محیط زیست و کارشناسان این حوزه، منشأ اصلی بحران ریزگردها در استان خوزستان را خشک شدن بخشی از تالاب هورالعظیم به علت عملیات حفاری وزارت نفت ایران میدانند. معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز منشأ بخشی از این ریزگردها را عراق معرفی کرد. این در حالی است که سازمان هواشناسی ایران با تجزیه و تحلیل دادههای دیدبانی منطقه، منشأ گرد و خاک را داخلی دانسته و مکان خیزش گرد و خاک را بخشهای جنوبی استان خوزستان معرفی میکند. در این گزارش آمدهاست: «همانگونه که نقشههای تاوایی نشان میدهد، گرد و خاک تولید شده در سطح زمین، در حد واصل بین هسته تاوایی مثبت و منفی جابجا میشود و این مطلب مؤید این است که منشأ گرد و خاک نمیتواند از عراق باشد.»
بیتوجهی مطلق به بحران آب در برنامه توسعه
در تابستان ۱۳۹۴، ششمین برنامه توسعه کشور که توسط دولت یازدهم جمهوری اسلامی ایران تدوین و در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید به بحران کمبود آب اشارهای نشده بود. ایران از نظر غالب شاخصهای ناپایداری محیطی در صدر لیست جهانی قرار دارد. حتی برخی مقامات دولت جمهوری اسلامی ایران هم اذعان داشتند که به موجب بحران خشکسالی و فرونشست زمین و اتلاف منابع آب زیرزمینی، تا ده سال آینده احتمال تعطیلی مطلق کشاورزی در کشور وجود دارد. اما علاوه براینکه در برنامه ششم توسعه هیچ توجهی به این مسائل دیده نشد، مواردی نیز وجود دارد که به نظر میرسد یا در شرایط خلاء مطلق علمی نوشته شده یا در ضدیت با وضعیت فعلی ایران میباشد. برای نمونه در بند ۲۰ از دولت خواسته شده زمینه افزایش جمعیت روستاها و مهاجرت به این مناطق را ایجاد کند، اما با وجود وضعیت بدخیم منابع آب امکان توسعه فرصتهای شغلی در شرایط خشکسالی وجود ندارد. در مثالی دیگر و در بند پنجاه اشاره شده که تا پایان برنامه ششم باید شمار گردشگران ورودی به جمهوری اسلامی به پنج برابر تعداد فعلی افزایش یابد. بر اساس این ابلاغیه شمار آنها باید به ۲۵ میلیون نفر برسد. متوسط مصرف آب توسط گردشگران بهطور معمول سه برابر شهروندان ساکن هر منطقه است اما آب کافی برای سیراب نمودن این جمعیت از گردشگران که بسیاری از آنها هم قرار است در فصل گرما به ایران بیایند وجود ندارد.
اظهار نظرها
- بحران آب و طرحهای انتقال آب در سالهای اخیر در برخی از استانهای ایران بارها باعث برگزاری تجمع و در پی آن درگیری بین مردم و نیروی انتظامی شده که در برخی از آنها وقوع تلفات مشاهده شده است. بهطور مثال در اسفند ۱۳۹۶ و هفتههای اول ۱۳۹۷، کشاورزان منطقه ورزنه در شرق اصفهان در اعتراض به کمآبی و همچنین اختصاص نیافتن حقآبه بارها تظاهرات و تجمع کردند. گسترش این تظاهرات حتی به نماز جمعه اصفهان کشید و ۲۵ بهمن ۹۶، شماری از کشاورزان با حضور در نمازجمعه ضمن پشت کردن به جایگاه امام جمعه شعار دادند: «پشت به دشمن – رو به میهن». بعد از آن در برازجان، مرکز شهرستان دشتستان استان بوشهر، در منطقه کازرون استان فارس، و بویر احمد، شهر سامان در استان چهار محال بختیاری و منطقه یاسوج در استان کهگیلویه تجمعهای اعتراضی در مورد بحران آب شکل گرفت. در ادامه این بحران یکی از نمایندگان مجلس اردشیر نوریان، نماینده شهرکرد در تاریخ ۶ اسفند ۱۳۹۷ گفت: «شورای عالی آب» و «شورای عالی امنیت ملی» دستور دادهاند که «از رسانهای شدن مسائل آب خودداری شود».
- در تاریخ ۱۰ تیر ۱۳۹۶ علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران اعلام کرد بحران آب در ایران وارد مقوله امنیتی شدهاست. وی افزود: «با این وجود در بسیاری از رودخانههای ایران فاضلاب وارد آب میشود و آب سالم را از بین میبرد. در شرایطی که برای استفاده شرب و صنعتی که تنها ۱۰ درصد مصرف کشور را تشکیل میدهد دچار مشکل هستیم عملاً به دست خود ما و بیتوجهیهای ما و عدم اجرای قانون منابع آبی کشور دارد از بین میرود.» او گفت به همین خاطر در مجلس کمیته امنیت آب تشکیل شدهاست.
- حسن عباسی رئیس مرکز بررسیهای دکترینال امنیت بدون مرز در جمهوری اسلامی ایران علت اصلی خشک شدن سدهای ایران را بالا رفتن معصیت و گناه بیان میدارد و اجرای برنامههای احیا یا بهبود محیط زیست را بیثمر میداند.
- احمد جنتی امام جمعه موقت تهران در خطبه نماز جمعه در سال ۱۳۷۸ با استناد به آیات قرآن گناه را دلیل کم شدن بارش باران دانست. از جمله به آیه ۹۶ سوره اعراف استناد نمود که میگوید :و اگر اهل شهرها و آبادیها ایمان میآوردند و پرهیزکاری پیشه میکردند، یقیناً [درهایِ] برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان میگشودیم.
منابع برای مطالعه بیشتر
- «نگاه کابل به هیرمند و هریرود و بحران آب در شرق ایران». خانه. بایگانیشده از اصلی در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۶. دریافتشده در ۲۰۱۷-۰۱-۱۰.
- کتاب «دیپلماسی آبهای فرامرزی و نظام بینالملل؛ درسهایی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» تهیه شده در وزارت امور خارجه تحت نظر عباس عراقچی ۱۳۹۵
- صرفه جویی در مصرف آب با ایدههایی هوشمندانه
پانویس
- ↑ Stone، Richard (۲۰۱۵). «Fragile ecosystems under pressure:». Science. ۳۴۹ (۶۲۵۲): ۱۰۴۶. doi:10.1126/science.349.6252.1046.
- ↑ Madani, Kaveh (2014-12-01). "Water management in Iran: what is causing the looming crisis?". Journal of Environmental Studies and Sciences (به انگلیسی). 4 (4): 315–328. doi:10.1007/s13412-014-0182-z. ISSN 2190-6491.
- ↑ Stone, Richard (2018). "An Iranian researcher went home to serve his country. Now, 'I realize that I'm lucky I'm not in prison.'". Science (به انگلیسی).
- ↑ کاوه مدنی و همکاران (۱۰ بهمن ۱۳۹۶). «خشکسالی اقتصادی – اجتماعی ایران: چالشهای یک ملت ورشکسته آبی (ورشکستگی اقتصادی – اجتماعی آب در ایران)». ترجمهٔ شهره صدری خانلو. فصلنامهٔ صنوبر. بایگانیشده از اصلی در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۱. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۰.
- ↑ Omid Shokri (2021). "Iran faces its driest summer in fifty years". Atlantic Council (به انگلیسی).
- ↑ Andrews، Markus (۱۶ ژوئن ۲۰۲۱). «Iran is draining its aquifers dry». Nature (۵۹۴, ۴۷۶). doi:10.1038/d41586-021-01604-9.
- ↑ «بحران آب: ایران و ۱۶ کشور دیگر به «روز آخر» نزدیک شدهاند». رادیو فردا. ۱۶ مرداد ۱۳۹۸. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۰.
- ↑ David Michel (2019). "Iran's troubled quest for food self-sufficiency". Atlantic Council (به انگلیسی).
- ↑ ببران و هنربخش، «بحران وضعیت آب در جهان و ایران»، راهبرد.
- ↑ احسانی، مهرزاد؛ خالدی، هومن؛ شناخت و ارتقای بهرهوری آب کشاورزی به منظور تأمین امنیت آبی و غذایی کشور؛ یازدهمین همایش ملی کمیتهٔ ملی آبیاری و زهکشی ایران
- ↑ «نیمی از جمعیت روستایی کشور به آب سالم دسترسی ندارند». ایندیپندنت فارسی. بایگانیشده از اصلی در ۱۸ ژوئیه ۲۰۲۱. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۱۸.
- ↑ «نقش خامنهای در بحران آب چیست؟». IranWire | خانه. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۵.
- ↑ "Water management in Iran: what is causing the looming crisis?". Journal of Environmental Studies and Sciences (به انگلیسی). Springer. December 2014. Retrieved April 12, 2018.
- ↑ "Water crisis in Iran: A desperate call for action" (به انگلیسی). May 7, 2016. Retrieved April 12, 2018.
- ↑ «ریشههای اصلی بحران آب ایران و راهکارهای برون رفت از آن». ایسنا. ۱ شهریور ۱۳۹۳. دریافتشده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ "Iran's Socio-economic Drought: Challenges of a Water-Bankrupt Nation" (PDF). Iranian Studies (به انگلیسی). Taylor & Francis. December 2016. Retrieved April 12, 2018.
- ↑ Ali Mirchi and Kaveh Madani (9 May 2016). "A grand but faulty vision for Iran's water problems". Guardian (به انگلیسی).
- ↑ «در بحران آب ایران 'مردم نقشی ندارند'». بیبیسی فارسی. ۱۹ شهریور ۱۳۹۴. دریافتشده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «وضعیت تختجمشید به دلیل فرونشست زمین 'بحرانی' است». بیبیسی فارسی. ۱۹ شهریور ۱۳۹۴. دریافتشده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ "Urbanization". Wikipedia (به انگلیسی). 2020-10-25.
- ↑ Sirous Amerian (2018). "Inefficient Agriculture is Killing Iran". Atlantic Council (به انگلیسی).
- ↑ ببران و هنربخش، «بحران وضعیت آب در جهان و ایران»، راهبرد.
- ↑ "Iran is headed for a water shortage of epic proportions". Washington Post (به انگلیسی). July 2, 2014. Retrieved April 12, 2018.
- ↑ "Iran Faces Dangerous Water Crisis as Temperatures Rise, Are the People to Blame?". Nature World News (به انگلیسی). Jun 03, 2014. Retrieved April 12, 2018.
- ↑ "Iran's Water Crisis: A Bigger Threat Than Israel?". The Diplomat (به انگلیسی). July 12, 2013. Retrieved April 12, 2018.
- ↑ «سخنان دهشتناک عیسی کلانتری دربارهٔ منابع آب». ساعت ۲۴. ۱۱ بهمن ۱۳۹۳. دریافتشده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «کمبود آب عامل مهاجرت بزرگ آینده ایرانیان». صدای آمریکا. ۸ اردیبهشت ۱۳۹۴. دریافتشده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «تبرئه «خشکسالی» از قتل دریاچه ارومیه/انگشت اتهام به سوی مدیریت نامناسب». ایسنا. ۱۵ بهمن ۱۳۹۳. دریافتشده در ۲۳ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ ایران دچار خشکسالی میشود بایگانیشده در ۸ نوامبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine(رادیو زمانه ،۱۳فروردین۱۳۸۷)
- ↑ یک خشکسالی شدید در راه است وزیر کشاورزی: خشکسالی را باید به فال نیک گرفت(روزنامه دنیای اقتصاد، ۲۶فروردین۱۳۸۷)
- ↑ خشکسالی به علت کفران نعمت(روزآنلاین ۱۵ فروردین ۱۳۸۷)
- ↑ وزارت نیرو مردم را دعوت به برگزاری نماز استسقاء کرد بایگانیشده در ۱۳ آوریل ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine(سایت برنا، ۱۵ فروردین ۱۳۸۷)
- ↑ «توسط دکتر زرگر وضعیت خشکسالی کشور تشریح شد». شبکه خبری آب ایران. ۲۰ فروردین ۱۳۸۷. بایگانیشده از اصلی در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۶. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «ارزیابی از سال آبی ۹۴–۹۳». پایگاه اینترنتی روزنامه دنیای اقتصاد. ۵ مهر ۱۳۹۳. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «نیمی از سدهای ایران آب ندارند». خبرگزاری مهر. ۱۷ شهریور ۱۳۹۵. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «افزایش ۲۸ درصدی برداشت از سدهای کشور». باشگاه خبرنگاران جوان. ۱۷ شهریور ۱۳۹۵. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «نصف سدها آب ندارند». جامجم آنلاین. ۲۶ آبان ۱۳۹۵. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «کاهش شدید ورود آب به سدهای ایران/ نصف سدها آب ندارند». خبرگزاری مهر. ۲۶ آبان ۱۳۹۵. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «کمتر از ۵۰ درصد مخازن سدها پر از آب است». خبرگزاری تابناک. ۲۷ آبان ۱۳۹۵. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ هشتاد درصد پوشش گیاهی «توران» و «خوشییلاق» نابود شد بایگانیشده در ۲۱ مه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine(خبرگزاری میراث خبر، ۲۵اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ «ایران با احتمال خاموشی برق مواجه است». بیبیسی فارسی. ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۷. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ ذخیره برق کشور تنها ۵۰۰ مگاوات از کمبود را جبران میکند؛ آغاز جیرهبندی تا چند روز دیگر(روزنامه اعتماد ملی، ۱۰خرداد۱۳۸۷)
- ↑ مدیرکل محیط زیست یزد: خسارت خشکسالی ۱۰۰ میلیارد ریال برآورد میشود ابراز نگرانی کارشناسان از بروز فاجعه درحیات وحش (خبرگزاری ایسنا، ۹اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ «دوره خشکسالی طولانی خواهد بود | مردم و مسئولان بههوش باشند». پایگاه اطلاعرسانی دیارمیرزا. ۲۰۲۱-۰۶-۱۵. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۰۶.
- ↑ «وزیر نیروی ایران: تابستان امسال خشکترین سال در ۵۰ سال اخیر است». BBC News فارسی. ۲۰۲۱-۰۵-۱۸. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۰۶.
- ↑ «روزنامه شرق: قیمت را ببریم بالا». www.pishkhan.com. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۰۶.
- ↑ ««۱۴۰۰» خشکترین سال طی ۵۰ سال گذشته خواهد بود». ایسنا. ۲۰۲۱-۰۴-۲۴. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۰۶.
- ↑ «نگاه کابل به هیرمند و هریررود و بحران آب در شرق ایران». پایگاه اینترنتی ایرنا مقاله. ۱۳ شهریور ۱۳۵. بایگانیشده از اصلی در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۶. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ مواجهه ۱۵ سد با کاهش ۷۰ درصدی بارندگی بایگانیشده در ۱۹ نوامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine(روزنامه سرمایه، ۲۴فروردین۱۳۸۷)
- ↑ گزارش دولت مجلس را ترساند(روزآنلاین، ۲۴اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ خسارات خشکسالی - معوقه فرهنگیان- بخش سلامت- کسری دانشگاهها ۳۵۰۰ میلیارد تومان برداشت از ذخایر ارزی بایگانیشده در ۱۴ ژوئن ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine (روزنامه اعتماد، ۱۵اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ تأمین 80 درصد آب تهران از چاهها بایگانیشده در ۸ ژانویه ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine(روزآنلاین، ۲۴اردیبهشت۱۳۸۷)
- ↑ «بحران آب یا بحران مدیریت؟». دویچهوله فارسی. ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۷. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «دو سازمان دربارهٔ گرد و غبار خوزستان و ایلام به رئیسجمهور گزارش میدهند». بیبیسی فارسی. ۱۳ بهمن ۱۳۹۳. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «منشأ گرد و غبار اهواز کجاست؟». همشهری آنلاین. ۱۱ بهمن ۱۳۹۳. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «تحلیل گرد و خاک ۹ و ۱۰ بهمن ۱۳۹۳ خوزستان». وبگاه سازمان هواشناسی ایران. ۲۱ بهمن ۱۳۹۳. دریافتشده در ۳۰ دی ۱۳۹۶.
- ↑ «بیاعتنایی مطلق برنامه ششم توسعه ایران به محیط زیست و بحران آب». بیبیسی فارسی. ۹ تیر ۱۳۹۴. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «شورای عالی امنیت ملی رسانهای شدن مسائل آب را ممنوع کردهاست»
- ↑ «بروجردی: بحران آب وارد مقوله امنیتی شدهاست». خبرگزاری آناتولی. ۲۳ خرداد ۱۳۹۶. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «نماینده مجلس ایران: بحران آب به یک مسئله امنیتی تبدیل شدهاست». بیبیسی فارسی. ۱۰ تیر ۱۳۹۶. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس: بحران آب وارد مقوله امنیتی شدهاست». خبرگزاری آناتولی. ۱۰ تیر ۱۳۹۶. دریافتشده در ۲۴ فروردین ۱۳۹۷.
- ↑ «نفت به ازای کالا». 11 دسامبر 2014. دریافتشده در 02 فوریه 2015.
- ↑ «نماز جمعه تهران». دریافتشده در 04 فوریه 2015.