جغرافیای موسی خورنی

جغرافیای موسی خورنی ترجمه‌ای است از کتاب شهرستان‌های ایرانشهر (کتاب) که در زمان ساسانیان به زبان پهلوی نوشته شده و نامی از نویسندهٔ ایرانی آن برجا نمانده‌است. موسی خورنی مورخ ارمنی عصر ساسانی، این کتاب کم نظیر را به زبان ارمنی ترجمه کرده‌است. اصل پهلوی این کتاب ارزشمند که در زمان ساسانیان در سه برگ تألیف شده، از بین رفته‌است اما متن اصلی کتاب جغرافیای موسی خورنی به دو صورت دو نسخه‌ای یعنی متن کامل و دیگری متن خلاصه شده، بجای مانده‌است. کتابی که اکنون به عنوان شهرستان‌های ایران و به زبان پهلوی در دسترس است، رسالهٔ کوچک چند صفحه‌ای است و تنها اثری است به این زبان که موضوع آن منحصراً جغرافیای تاریخی شهرهاست. تدوین نهایی این رساله مانند اغلب آثار پهلوی که امروز در دست است، احتمالاً در قرن سوم هجری یا نهم میلادی صورت گرفته‌است. رسالهٔ شهرهای ایران با جغرافیای موسی خورنی شباهت‌های فراوانی دارند.

در این رساله ایران‌شهر، برحسب جهات چهارگانه، به چهار ناحیهٔ شرق و غرب و جنوب و شمال تقسیم شده‌است. چنین تقسیم بندیی از زمان خسرو انوشیروان رواج یافته‌است. در این رساله نخست نام شهرهایی می‌آید که در ناحیهٔ شرق خراسان قرار داشته‌اند و با سمرقند شروع می‌شود. در این رساله، همانند اغلب آثار زبان پهلوی، اسطوره‌ها و واقعیت‌های تاریخی درهم آمیخته‌شده‌اند.