تندیس‌های فردوسی

بزرگترین سردیس فردوسی در ایران، با ارتفاع حدود هشت و نیم متر در زمستان ۱۴۰۰ در میدان علوم دانشگاه فردوسی مشهد رونمایی شد. طراحی این سردیس تحت تاثیر پنج ایده محوری انتشار اندیشه فردوسی، اشاره به ماندگاری، ایجاد ریتم در تندیس، اعتنا به بیتی مشهور از وی و آشنایی‌زدایی از اثر هنری طراحی بوده است. این پنج ایده اصلی شامل انتشار اندیشه فردوسی، اشاره به ماندگاری و پابرجایی ابیات فردوسی پس از گذار قرن‌ها و سده‌ها، ایجاد ریتم در تندیس، اعتنا به بیت مشهور «بسی رنج بردم در این سال سی / عجم زنده کردم بدین پارسی» و آشنایی زدایی از اثر هنری می‌شود .

تقسیمات هندسی، مهم‌ترین نقطه قابل توجه در طراحی این تندیس است که از قسمت سر فردوسی با اندازه‌های کوچک شروع شده و شانه‌های او می‌رسد. سرانجام با تقسیمات بزرگتری خودش را در زمینه‌ کار که پس‌زمینه مجسمه و زمین دانشگاه است، پخش و منتشر می‌کند. این حرکت و انتشار از بالا به پایین و از سر تا زمین مجسمه بیانگر نوعی انتشار ذهن فردوسی به زمینه و زمانه‌ امروزی ماست.

مجسمهٔ فردوسی واقع در محوطه باغ موزه نگارستان ساختهٔ لرنزی، استاد مجسمه‌ساز مشهور فرانسوی است. در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، پیش از برگزاری کنگرهٔ بین‌المللی فردوسی، حدود ۴۱۰ دانشجوی ایرانی مقیم فرانسه هر کدام مبلغی در حدود ۲۰ تا ۱۰۰ فرانک پیشکش کردند و مبلغ پانزده هزار فرانک گردآوری کردند و از لرنزی خواستند تا تندیس فردوسی را بسازد. با وجود کم بودن مبلغ اما لرنزی پس از آگاهی از نیت دانشجویان مسوولیت ساخت این تندیس را پذیرفت. ابراهیم چهرازی، متخصص اعصاب و روان و نمایندهٔ دانشجویان که قصد داشت به هر صورت در کنگرهٔ بین‌المللی فردوسی همکاری نماید به درخواست لرنزی، تندیس‌ساز، شعرهای شاهنامهٔ فردوسی را برای او خواند تا این استاد بتواند با الهام از اشعار حماسی فردوسی، تصویری از چهره او را طراحی کند. چهره این مجسمه متفاوت از چهرهٔ فردوسی در دیگر تندیسهای ساخته شده در ایران به وسیلهٔ استادانی هم‌چون ابوالحسن صدیقی است که علت آن برداشت استاد تندیس‌ساز فرانسوی از فردوسی است. این تندیس در محوطه باغ نگارستان نصب شد. باستانی پاریزی نیز در کتاب «شاهنامه آخرش خوش است» از صفحه ۳۵۶ تا ۳۸۰ فهرست اسامی آن ۴۱۰ دانشجو را به همراه شرح چگونگی همکاری هر یک در ساخت آن تندیس، آورده‌است. محوطه اطراف تندیس فردوسی به گل‌گشت فردوسی مشهور بوده‌است.

این تندیس به وسیلهٔ پارسیان هند به ایران پیشکش شد که در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۲۴ در میدان فردوسی نصب شد و تا پیش از نصب تندیس جدید فردوسی ساختهٔ ابوالحسن صدیقی در این میدان قرار داشت اما پس از نصب تندیس ابوالحسن صدیقی در این میدان در سال ۱۳۳۸، آن تندیس به دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران جا به جا شد و هنوز نیز در آن‌جا قرار دارد.

تندیسی از جنس سنگ مرمر کارارا به ارتفاع سه متر که به وسیلهٔ ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۳۸ ساخته شد و کار نصب آن در میدان فردوسی تهران را فرزندش، فریدون صدیقی انجام داد. این تندیس در ۱۷ خرداد ۱۳۳۸ طی مراسمی در میدان نصب شد. این تندیس در دوران پس از ساخت دچار آسیبهای فراوان شده‌است که می‌توان به موارد زیر اشاره داشت: شکسته شدن انگشت تندیس فردوسی در نتیجهٔ آویزان کردن پوستر و سپس چسباندن آن با چسب بدون رعایت تکنیکهای فنی و علمی مرمت، هم‌چنین ترک برداشتن این تندیس در نتیجه گرمایش و سرمایش، پوشاندن آن با لایه کنیتکس و رنگ کردن آن.

تندیسی از جنس سنگ مرمر کارارا به ارتفاع ۱۸۵ سانتی‌متر ساختهٔ ابوالحسن صدیقی در سال ۱۳۴۸ که در آرامگاه فردوسی واقع در شهر توس نصب شده‌است.

در سالیان میانی دهه چهل خورشیدی تندیس فردوسی روی دیوار دبیرستان فردوسی در چهارراه شهناز تبریز نصب گردید. این تندیس بدست پیکرتراش برجسته تبریزی (آشوت بابایان) ریخت گرفته بود

تندیسی از جنس بتن مسلح به ارتفاع دو متر و ۲۰ سانتی‌متر و قاعده یک متر که طی سه ماه به وسیلهٔ علی رجبی‌مقدم با الهام از تندیس فردوسی در آرامگاه وی در توس ساخته شده‌است. این تندیس با پشتیبانی موسسه فرهنگی هنری فرهنگ‌سرای فردوسی در تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۸۵ در محوطه دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد نصب شد. این تندیس هم‌اکنون به نزدیکی درب شمالی و در مجاورت سردرب اصلی این دانشگاه انتفال یافته است.

تندیسی از جنس برنز به ارتفاع هفت و نیم متر ساختهٔ رضا امیر یاراحمدی که در محل ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران، نصب شده‌است. این تندیس از نظر اندازه بزرگترین تندیس ساخته شده از فردوسی می‌باشد. پیشنهاد ساخت این تندیس را رضا امیر یاراحمدی، سازندهٔ این تندیس به مسوولان داده‌است و علت برگزیدن تندیس فردوسی به عنوان نماد کتابخانه ملی ایران به دلیل اهمیت این شاعر حماسه‌سرای ایرانی در پاسداشت زبان فارسی از آلایش به زبانهای دیگر بوده‌است.

از ویژگی‌های این تندیس نخست حالتی است که فردوسی دست روی پیشانی برده و سایبان بر چشم گرفته و به افق ادب پارسی که در دوران زندگی این شاعر در حال فراموشی بود را نظاره می‌کند، زبانی که همین شاعر نامدار ایرانی توانست آن را زنده نگاه دارد. دوم آن‌که، بادی است که در لباس تندیس فردوسی افتاده‌است و وضعیت دوران وی را نشان می‌دهد و اشاره به شعر شاهنامهٔ فردوسی دارد که شعر فردوسی به مانند کاخی بلند است که از باد و باران گزندی نمی‌یابد. سازندهٔ این تندیس هم‌چنین تأکید دارد که توفانی را نشان داده‌است که در برگهای کتاب هم افتاده‌است و می‌خواسته آن را ورق ورق و نابود کند.

ریخته‌گری این تندیس در شهر باکو کشور آذربایجان و به وسیلهٔ نسیم عیسی‌اف انجام شده‌است. عیسی‌اف، تنها ریخته‌گری کار را انجام داده‌است و در هیچ‌یکی از مراحل ساخت و حتی قالب‌گیری حضور نداشته‌است. یاراحمدی علت ریخته‌گری تندیس در باکو را نبود امکان مناسب در ایران دانسته و نیز به دلیل ارزان‌تر تمام شدن پروژه ساخت این تندیس بزرگ عنوان کرده و توضیح داده است که ساخت این تندیس سرانجام با هزینه ۸۵ میلیون تومان به پایان رسیده‌است. در حالی که اگر ساخت آن در ایران انجام می‌گرفت دست‌کم سه برابر این قیمت هزینه بر می‌داشت.

تندیسی ساختهٔ ابوالحسن صدیقی که به کتابخانهٔ ملی ایران پیشکش نموده بود و در گذشته در تالار ورودی کتابخانهٔ (ساختمان قدیم) در خیابان سی تیر قرار داشت. با جابه‌جایی ساختمان ظاهراً به تاقچه‌ای در پشت قفسه‌ها منتقل شده و دیگر در تالار ورودی جای ندارد.

تندیسی ساختهٔ علی قهاری کرمانی که در محوطه کاخ نیاوران تهران قرار دارد.

تندیسی سه متری از سنگ مرمر یکپارچه به وزن هفت تن به دست عبدالعلی قسّامی ساخته شده‌است که وضعیت خرید آن به وسیله شهرداری اهواز هنوز مشخص نیست و به همین روی تا کنون در جایی نصب نشده‌است.

تندیسی از فردوسی به اندازهٔ یک متر و هفتاد و پنج سانتی‌متر بر سر در ساختمانی قدیمی در شهر پاریس نصب شده‌است. این ساختمان قدیمی که تندیس و سردیس بسیاری از مفاخر ایران را در خود جای داده است، اکنون به عنوان ساختمان اصلی سفارت ایران در فرانسه به وسیلهٔ کشور ایران خریداری شده‌است.

بنا بر توافق و پی‌گیری‌های بنیاد فردوسی با نمایندگی ایران در یونسکو قرار بود دو تندیس از فردوسی و پور سینا در محوطهٔ یونسکو در پاریس نصب شوند. طراحی دو تندیس را قرار بود اسفندیار ایمان زاده انجام دهد اما این تندیسها به دلیل کمبود اعتبار مالی با آن‌که طراحی و ماکت اولیه‌اش ساخته شده، هنوز نصب نشده‌است.

تندیسی از جنس سنگ مرمر ساختهٔ ابوالحسن صدیقی که در سال ۱۹۵۸ طی یک مراسم رسمی در پارک ویلا بورگزه (Villa borghese) در شهر رم ایتالیا نصب شده‌است.

تندیسی که با رایزنی بنیاد فردوسی و با هماهنگی شهرداری شهر فریش هافن آلمان قرار بود در میدانی که به نام فردوسی نامگذاری شده نصب شود. اگرچه گمانه‌زنی‌های کارشناسی به وسیلهٔ بنیاد فردوسی برای ساخت این تندیس انجام شد اما به دلیل کمبود اعتبار مالی تا کنون این تندیس ساخته نشده‌است.

تندیسی از فردوسی در شهر دوشنبه تاجیکستان وجود دارد که تاجیکها پس از فروپاشی شوروی آن را جایگزین تندیس لنین کرده‌اند.

تندیسی از فردوسی در میدان فردوسی این شهر وجود دارد. میدان فردوسی در راستای خیابان فردوسی است که در دوطرف این خیابان نقاشی‌های مربوط به داستان‌های کهن شاهنامه کشیده شده‌است.

تندیسی از فردوسی در شهرستان نیشابور در میدان فردوسی (عراق) وجود دارد.

در میدان فردوسی کرمانشاه پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ تندیسی از فردوسی نصب شده‌است. این مجسمه توسط ناصر خاورزاده طراحی و ساخته شده‌است. پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در این میدان مجسمه‌ای از محمدرضا پهلوی قرار داشت که در جریان تظاهرات‌های انقلاب توسط مردم پایین کشیده شد.

به کوشش بنیاد فردوسی و به وسیلهٔ افشین اسفندیاری، عضو امنای بنیاد فردوسی و هنرمند برجسته ایرانی، سه تندیس از فردوسی در اندازهٔ دو و نیم متر با پایه، ساخته شده‌است. این هنرمند تندیس‌ساز ایرانی در مدت شش ماه با ابداع روشی نوین برای تندیس‌سازی از مهر ماه ۱۳۸۹ تا فروردین ۱۳۹۰ با پشتیبانی مالی و رایزنی‌های بنیاد فردوسی توانسته است، سه تندیس از فردوسی و دو تندیس از خیام و رودکی را برای بزرگداشت هزارهٔ سرایش شاهنامه بسازد.

این سه تندیس از فردوسی با طراحی‌های گوناگون هم‌زمان با برپایی اکسپوی جهانی شانگهای (مهر ماه ۱۳۸۹) و بیست و هفتمین دورهٔ فستیوال جهانی زمستانی سارایوو (بهمن ماه ۱۳۸۹) و جشن جهانی نوروز در تاجیکستان (فروردین ماه ۱۳۹۰) در کمتر از یک هفته ساخته شده‌است و پس از ساخت در این سه کشور به دانشگاه پکن در چین، موزهٔ شهر سارایوو در بوسنی و هرزگوین و موزهٔ ملی تاجیکستان در شهر دوشنبه به نشانهٔ دوستی مردم ایران از سوی بنیاد فردوسی، پیشکش نماید.

در ضمن تندیس خیام در موزهٔ شهر سارایوو در بوسنی و هرزگوین (بهمن ماه ۱۳۸۹) و تندیس رودکی در موزهٔ ملی تاجیکستان (فروردین ماه ۱۳۹۰) هر کدام در مدت یک هفته با پشتیبانی بنیاد فردوسی و به دست افشین اسفندیاری هم‌زمان با ساخت تندیس فردوسی در آن دو کشور ساخته شده و در همان‌جا نگهداری می‌شود.

از فردوسی تندیسهای دیگری نیز ساخته شده‌است از جمله تندیس ساختهٔ رضا نیک‌سیرت و تندیس فردوسی ساختهٔ ابوالحسن صدیقی که به دلیل نگهداری نامناسب از بین رفته‌اند.

هم‌چنین سردیسی برنزی از فردوسی در جلوی در ورودی ساختمان اصلی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در دارآباد شهر تهران نصب شده‌است و نیز تندیسی به اندازه تندیس فردوسی که در میدان فردوسی شهر تهران نصب شده‌است به وسیلهٔ فریدون صدیقی ساخته شده‌است که به خاطر آسیبهای جدی که به این تندیس وارد شده، ساخته شده‌است تا پس از ساخت موزه‌ای برای آثار ابوالحسن صدیقی به آن موزه انتقال یابد اما چون این موزه هنوز ساخته نشده‌است این تندیس در جلوی در ورودی برج میلاد تهران نگهداری می‌شود. تندیس دیگری از فردوسی در شهر ایذه در استان خوزستان، در بلوار دانشجو در مقابل ساختمان دانشگاه آزاد اسلامی این شهر نصب شده‌است، تندیسی از فردوسی نیز در میدان فردوسی شهر سلماس (شاهپور) قرار دارد که در بهمن ماه ۱۳۹۳ شهرداری اقدام به برچیدن این تندیس نمود؛ ولی «۲۱ استاد زبان و ادب فارسی، تاریخ و فرهنگ ایران و شاهنامه‌شناس» با نگارش نامه‌ای نسبت به برداشتن آن اعتراض کردند و شهرداری سلماس با دستور وزیر کشور مجبور به بازگرداندن این تندیس در اسفند همان سال شد.

• فردوسی
• ابوالحسن صدیقی
• بنیاد فردوسی