تمدن جیرفت

اشیاء به‌دست‌آمده از این تپه باستانی تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه ابزارهای مفرغی را شامل می‌شود. صنعت ویژه مردمان این منطقه همان کنده‌کاری روی سنگ صابونی است که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می‌گیرد. پرکاربردتر بن‌مایه‌های تصویرشده بر روی این ظرف‌ها به انسان، بز کوهی، گوسفند، نخل، شیر، گاو کوهان‌دار، شاهین، مار و کژدم تعلق دارند. نکته دیگری که ظرف‌های سنگ صابونی این منطقه را از آثار دیگر تمدن‌ها متفاوت می‌سازد، به‌کارگیری تکنیک گوهرنشانی (مرصع کاری) است که گاه برای نشان دادن چشم جانوران یا خال‌های بدن مارها و… مورد استفاده قرار گرفته‌است. دور تا دور ظروف، نقش‌هایی از جانوران گوناگون به‌صورت در هم تنیده حک شده‌است که کنار هم نهادن آن‌ها نیاز به محاسبات پیچیده داشته‌است.

تمدن باستانی جیرفت (آراتا) برای اولین بار توسط یک باستان‌شناس ایرانی به نام یوسف مجیدزاده در سال ۲۰۰۳ با تأکید بر حقایق هنری و معماری این منطقه مطرح شد، به باور یوسف مجیدزاده، ممکن است تمدن جیرفت همان تمدن آراتا باشد. تعداد بسیار زیادی از آثار و گنجینه‌های ارزشمند تمدن جیرفت به‌ویژه آثار سنگ صابونی نگاره‌دار منحصربه‌فرد طی سال‌های دهه ۱۳۸۰ خورشیدی به دلیل عدم حفاظت و نبود توجه به این منطقه، غارت شده و از ایران خارج گردیدند.

یک نیایشگاه بسیار بزرگ با قدمت بیش از ٧٠٠٠سال در تپه کنارصندل، آثار سنگی بسیار و همچنین کتیبه‌های نگاشته‌شده به خطی ناشناخته در محوطهٔ باستانی جیرفت در استان کرمان به طول ۴۰۰ کلیومتر و در حاشیهٔ هلیل رود شناسایی شده و به نظر می‌رسد این منطقه در هزاره سوم پ. م، مرکز یک تمدن بزرگ و با شکوه بوده‌است.

باستان‌شناسان با بررسی دوبارهٔ کتیبه‌هایی که از پیش در مناطق مهم باستانی کشف شده بودند، سعی کردند اطلاعات بیشتری دربارهٔ این تمدن عظیم و ناشناخته بدست آورند و در نهایت پس از تحقیقات فراوان، به تعدادی کتیبه دست یافتند. در یکی از این اسناد که از خرابه‌های شهر اوروک بدست آمده‌است، داستان کشمکش میان پادشاه سومر با فرمانروای سرزمین ثروتمندی بنام آراتا ثبت شده بود و در کتیبهٔ دیگر، پادشاه سومری سعی کرده بود با گذر از شهر شوش و هفت رشته کوه، به سرزمین آرتا یا ارته حمله کند.

بررسی دقیق این کتیبه‌ها و آثار کشف شده این فرضیه را به اثبات نزدیک می‌کند که شهر افسانه‌ای و گمشدهٔ ارت که در شرق ایران قرار داشته، به احتمال زیاد همان شهر جیرفت است. از آثار کشف‌شده در حوزهٔ تمدن جیرفت می‌توان به ظروف و پلاک‌های سنگی با نقوش بسیار ظریف از موجوداتی چون عقاب، عقرب و پلنگ اشاره کرد. متأسفانه طی چند سال اخیر، حفاران غیرمجاز و قاچاقچیان اشیای عتیقه، بسیاری از آثار کشف شده در این محوطهٔ باستانی را که جزو میراث ملی ایرانیان محسوب می‌شدند و ارزش بسیار زیادی در شناخت سابقهٔ تمدنی کشورمان داشتند، از کشور خارج کرده و با بهای اندکی به موزه‌داران بزرگ دنیا فروخته‌اند.[۱]

در این داستان حماسی که در اوایل هزارهٔ سوم پیش از میلاد و به خط میخی سومری روی یک سفال نگاشته شده، چنین آمده‌است: روزی انمرکار با فرستادن نماینده‌ای، از حاکم ارت می‌خواهد تا استادان هنرمند و سنگ‌های گران‌بها را برای ساخت معبد به اوروک بفرستد. حاکم ارت هم در ازای فرستادن سنگ‌ها، از پادشاه اوروک تقاضای غلّه می‌کند. انمرکار دوباره قاصدی به سرزمین ارت می‌فرستد و تقاضای خود را تکرار می‌کند. عاقبت دو پادشاه به تفاهم می‌رسند و حاکم ارت، هنرمندان و سنگ‌های زینتی را به سومر می‌فرستد. متن این کتیبه‌ها بیانگر آن است که حدود پنج هزار سال پیش، میان بازرگانان ارت و میانرودان ارتباط پیوسته‌ای وجود داشت و هنرمندان چیره‌دست ارت در ساخت کاخ‌ها و معابد به سومری‌ها کمک کرده‌اند؛ و طرح‌ها و نقش‌های جانوران، ابزارهای شکار، تزئینات و کنده‌کاری‌ها در آثار باستانی جیرفت نیز نشان‌دهنده تعامل این تمدن با تمدن سومری و بین‌النهرین است.[۲]

از جاذبه‌های تمدن باستانی جیرفت، کشف سازه زیگورات در این منطقه است. زیگورات، یک سازهٔ بنای چندطبقه است که از خشت ساخته‌شده‌است. قدمت زیگورات جیرفت به حدود نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. باستان شناسان هنوز موفق به آشکارساختن برخی از ورودی‌های اصلی بنای زیگورات نشده‌اند، زیرا بخش‌های اصلی این بنا هنوز در زیرخاک است.

• Jiroft vase, 2800-2300 BC

• Jiroft culture artifact

• Jiroft vase, 2800-2300 BC

• Vase from the Jiroft region. A "two horned" figure wrestling with serpents.

• Jiroft statuette, 2800-2300 BC

• "تمدن باستانی جیرفت، مرکز تبادلات تجاری و فرهنگی در ایران قدیم - دستی بر ایران". دستی بر ایران (به پشتو). 2021-02-07. Retrieved 2022-01-09.
• محمدپناه، بهنام. کهن‌دیار. شابک ‎۹۶۴-۸۲۴۹-۳۴-۲
• مستند تمدنی گم شده و به سرقت رفته و مرکز زبان سانسکریتویدئو در یوتیوب
• مجیدزاده [۳]
• تمدن جیرفت در دانشنامهٔ ایرانیکا
• Jiroft, Fabuleuse Decouverte en Iran, Dossiers Archeologica 287, October ۲۰۰۳.
• Yousef Mazidzadeh, Jiroft earliest oriental civilization (۲۰۰۴).
• O. White Muscarella, Jiroft and “Jiroft-Aratta”: A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization, Bulletin of the Asia Institute ۱۵ (۲۰۰۵) ۱۷۳–۱۹۸.
• Andrew Lawler, Ancient Writing or Modern Fakery?، Science ۳ اوت ۲۰۰۷: Vol. 317. no. 5838, pp. ۵۸۸ – ۵۸۹.
• Andrew Lawler, Iranian Dig Opens Window on New Civilization, Science ۲۱ مه ۲۰۰۴: Vol. 304. no. 5674, pp. ۱۰۹۶–۱۰۹۷.
• M.R. Maheri The Early Civilizations Of Kerman (تمدّن‌های نخستین کرمان)، Markaze Kerman Shenasaee (۲۰۰۰)، 1st edition, ISBN 964-6487-21-1

• «مصاحبه با دکتر یوسف مجیدزاده در خصوص کشفیات تمدن کهن جیرفت - بخش دوم». تارنمای انجمن جهانی زرتشتیان. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژانویه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۱-۰۹.
• عکس‌هایی از آثار به سرقت رفته از تمدن جیرفت