ترمذ

این شهر بندری در جنوب خاوری ازبکستان و بر کرانهٔ چپ رودخانهٔ آمودریا نهاده‌است. این ناحیه در مرز ازبکستان با افغانستان قرار دارد.

ترمذ از کهن‌ترین شهرها و سرزمین‌های آسیای میانه به‌شمار می‌رود و کم و بیش در تمام منابع کهن از آن یاد رفته. به نوشتهٔ واعظ بلخی نام کهن آن آواره بوده‌است. براساس داستانی افسانه‌ای ترمذ را گشتاسپ بنا نهاد و بارها در شاهنامه در بخش تاریخ روزگار کیانیان از آن نام برده شده‌است. آنچه بی‌گمان است، این شهر در دورهٔ سلوکیان شهری آباد بوده‌است.

فرمانروایان ترمذ، پیش از تاختن عرب‌ها ترمذ شاه خوانده می‌شدند. گمان می‌شود عرب‌ها نتوانستند به یک باره بر ترمذ دست یابند. آن‌ها بارها به ترمذ تاختند و در برهه‌هایی بر آن دست یافته، باز از دست دادند.

از سدهٔ ۴م تا دورهٔ فتوحات اسلامی ترمذ بارها میان ساسانیان، هپتالیان و ترکان دست به دست می‌گشت. در زمان دورهٔ فتوحات اسلامی، ترمذ همچنان از مراکز عمدهٔ بودایی به‌شمار می‌رفت.

در سال ۶۱۷ق مغولان به فرارود تاختند و در این میان، ترمذ نخستین شهری بود که با خاک یکسان شد، اما بزودی در کنار ترمذ ویران، شهری تازه برآوردند که به گفتۀ ابن بطوطه، به اندازۀ ترمذ کهن گسترده بود.

شرف‌الادباء شهاب‌الدین ادیب صابر از شعرای عهد سلجوقی و خوارزمشاهی بود. او در شعری از ترمذ یاد می‌کند:

زِ ترمذ سوی بلخ افتاد عزمم / بدان تا شاد مانم در امانش

در ۱۹۳۸، کاوش‌هایی در شهر مستحکم توپراق‌قلعه نزدیک ترمذ صورت گرفت که به تناوب تاکنون ادامه داشته‌است. این شهر از سدۀ یکم میلادی به بعد مسکونی بود، و به عقیدۀ تولستوف تا سدۀ ششم پایتخت خوارزم بود، و تا سدۀ هفتم، یعنی تا زمانیکه به دست اعراب ویران شد، شهری مهم و توانگر بود. ترقی آن به سبب روش ماهرانۀ آبیاری بود. در روزگار کوشانیان این شهر بسیار آباد بود. خانه‌هایی که در این زمان ساخته می‌شد دارای ده تا دوازده اتاق وسیع به شکل مربع یا مستطیل بود. ساکنانش برده‌دار بودند و ملازمان بسیار داشتند و بنا به رسم پدرسالاری زندگی می‌کردند. گذشته از کاخ، آن شهر دست کم دارای سه آتشکدۀ بزرگ بود. کاخ شهر را میان سال‌های ۱۹۴۵ و ۱۹۵۹ مورد کاوش قرار دادند.

تاجیک‌ها و ازبک‌ها اکثریت مردم این شهر را تشکیل می‌دهند.

ابوعیسی ترمذی، حدیث‌شناس نامدار و منجیک ترمذی، شاعر پارسی‌گو از این شهر بوده‌اند. برهان‌الدین محقق ترمذی، عارف سده هفتم هجری است.

جعفرِ محمد از سرایندگان پارسی‌گوی معاصر و اهل شهر ترمذ است که در ششمین مجمع بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی در تهران حضور داشته‌است.

• فرارود

• مرتضی عابد (به سرپرستی) (۱۳۸۰)، دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شابک ۹۶۴-۴۲۲-۴۱۷-۵

• عکس‌هایی از ترمذ
• لغتنامه دهخدا-ترمذ