زبان اورارتویی
اورارتویی، وانیک و (در متون کهن‌تر) چلدیان (خلدیان یا هلدیان) نام‌های رایجی هستند که برای زبانی که توسط مردم امپراتوری اورارتو در حومه دریاچه وان به پایتختی شهری در نزدیکی شهر کنونی وان و در بلندی‌های ارمنستان که امروزه در شرق آناتولی در ترکیه کنونی، زندگی می‌کردند، استفاده می‌شود. احتمالاً توسط اکثریت مردم اطراف دریاچه وان و امتداد دره زاب به سمت بالا مورد استفاده بوده‌است.
| اورارتویی | |
|---|---|
| منطقه | اورارتو |
| منقرض‌شده | قرن ششم پیش از میلاد |
هورواورارتویی
| |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | xur |
نخستین اشاره‌ها به زبان اورارتویی به قرن نهم پیش از میلاد برمی‌گردد و در سال ۵۸۵ پیش از میلاد پس از سقوط امپراتوری اورارتویی متوقف می‌شود. که باید با یک فرم جدید از زبان ارمنی جایگزین شده باشد. ممکن است در دوران حکومت هخامنشیان بوده‌است هرچند که تنها در قرن پنجم میلادی نخستین نمونه‌های نوشته شده زبان ارمنی پدیدار می‌شود. آنچه مشخص است رگهٔ خاصی از زبان اورارتویی در زبان ارمنی وجود داشته و تاکنون نیز بخشی از آن حفظ شده‌است.
دسته‌بندی
اورارتویی یک زبان کنایی، پیوندی است که نه با زبان‌های سامی و نه زبان‌های هند و اروپایی نزدیکی ندارد و به خانواده هورواورارتویی وابسته است که تنها هم خانواده آن زبان هوری است. قواعد هر دو زبان یکی است و در هنگام صرف نام‌ها، پسوندهایی که به نام اضافه می‌شود در هر دو زبان یکسان است. در بسیاری از کتیبه‌های یافت شده در منطقه امپراتوری اورارتویی با خط میخی و دبیره آشوری نوشته شده‌است. ادعا شده‌است که اورارتویی یک الفبای جدا گانه هیروگلیفی داشته‌است اما این ادعا تا کنون بی‌پایه مانده‌است.
ایگور دیاکونوف باور دارد زبان‌های هورواورارتویی به زبان‌های قفقازی شمال‌شرقی (مثل لزگی و آوار و…)وابستگی دارد.
اینگونه به نظر می‌رسد که ارمنی‌ها به همان منطقه جغرافیایی مانند اورارتوها حرکت کردند. بعد از اینکه مردم کهن اورارتویی زبان ارمنی را گرفتند، داریوش پادشاه هخامنشی در کتیبه کهن بیستون نام آن منطقه را ارمنستان ذکر کرد.
نخستین منابع
کهن‌ترین نوشته بدست آمده متعلق به پادشاهی ساردوری یکم و مربوط به اواخر قرن ۹ پیش از میلاد است. و تا سرنگونی حکمرانی اورارتویی تا ۲۰۰ سال بعد نیز این کتیبه‌ها نوشته می‌شوند.
تقریباً تا به امروز ۲۰۰ کتیبه با خط میخی و به زبان اورارتویی کشف و ثبت شده‌است.
در کاوش‌های صورت گرفته در گیلان دو مورد یراق اسب کتیبه دار اورارتویی از تمدن املش مربوط به پادشاهان اورارتویی به نام منوآ (۸۱۰ ق. م) و آرگیشتی اول (۷۸۱ ق. م) توسط جرج کامرون و آی. جی گلب به دست آمده‌است و طی حفاری‌های باستانشناسی گیلان یک کتیبه اورارتویی در منطقه تالش توسط محمدرضا خلعتبری در سال ۱۳۸۰ یافت شده‌است.
نمونه زبان
نمونه‌های زیر از ۳۷۲ کتیبه که به وسیله منوا پسر ایشپوینی نگاشته شده‌است، بدست آمده‌است.
برای هر جمله نخست خود جمله سپس ریخت‌شناسی و در پایان ترجمه آورده شده‌است:
- ḫal-di-ni-ni uš-ma-ši-ni me-nu-a-še iš-pu-u-i-ni-ḫi-ni-še ḫal-di-ni-li KÁ (3) ši-di-íš-tú-a-li
- Ḫaldi=ni=nə ušma=ši=nə Menua=šə Išpuini=ḫi=ni=šə Ḫaldi=ni=lə KÁ šidišt=u=alə
- به خواست هالدی (حالدی)، مینوشه، شاه ائیشپون، قلعه هالدین را بنا نهاد (به خواست زندگی، منوچهر، شاه دریای نور قلعه زندگی را بنا نهاد.)
- a-lu-di-ri-i-e (4) É.GAL ši-di-iš-tú-ni ba-du-si-e'
- Aludiri=ə É.GAL šidišt=u=nə badusi=y=ə
- برای شهر آلودیری او دژی در حد کمال ساخت.
- ḫal-di-ni-ni uš-ma-ši-ni ḫal-di-ni-ni ba-a-u-ši-ni me-nu-a-ni iš-pu-ú-i-ni-e-ḫé i-ú a-te-i-ni e-si na-ḫa-a-be ša-ti-ru-ú-ni du-ur-ba-i-e ma-nu'
- Ḫaldi=ni=nə ušma=ši=nə Ḫaldi=ni=nə bau=ši=nə Menua=nə Išpuini=ḫə iu ate=y=n(ə)=ə esi=ə naḫ=a=bə, Šatiru=nə durbayə man=u
- زمانی که به اراده و فرمان هالدی، منوا پسر ایشپوینی، به جای پدر بالا رفت (به تاج و تخت رسید)، (سرزمین) شاتیرو سرکش بود.
- ḫal-di-ni uš-ta-a-be ma-si-ni šu-ri-e ka-ru-ni ḫu-ra-di-na-ku-ú-ni ka-ru-ni gi-di-ma-ru-ú-ni ka-ru-ni ša-ti-ru-ú-i e-ba-a-ni ḫal-di-ni ku-ru-ni ḫal-di-ni-e šu-ri-i ku-ru-ni '
- Ḫaldi=nə ušt=a=bə masi=nə šuri=ə, kar=u=nə Ḫuradinaku=nə, kar=u=nə Gidimaru=nə, kar=u=nə Šatiru=yə ebanə. Ḫaldi=nə kurunə, Ḫaldi-ni-yə šuri kurunə
- هالدی با سلاح خود به پیش می‌رود، هورادیناکو فتح شد، گیدیمارو فتح شد، سرزمین شاتیرو فتح شد. هالدی قدرتمند است، سلاح هالدی قدرتمند است.
- ḫa-ú-ni ḫu-ra-di-na-ku-ú-ni gi-di-ma-ru-ú-ni ḫa-ú-ni ša-ti-ru-ú-i e-ba-a-ni-i tar-zu-ʼa-a-na-a-na-ni'
- Ḫa=u=nə Ḫuradinaku=nə, Gidimaru=nə, ḫa=u=nə Šatiru=yə eban=i=yə Tarzuana-nə
- او (منوا) فتح کرد (شهرهای) هوآردیناکو، گیدیمارو، تارزوآنا از سرزمین شاتیرو.
- ku-ṭu-ni pa-ri bu-uš-tú-ú-e pa-ri ma-al-ma-li-i-e'
- Kuṭ=u=nə parə Buštu=ə, parə Malmali=ə
- او رسید تا جایی که شهر بوشتو بود تا جایی که شهر مالمالی بود.
- ḫu-ra-di-na-ku-ú-ni... a-ru-ni-e ḫal-di-še me-i-nu-ú-a iš-pu-u-i-ni-e-ḫi-ni-e'
- Ḫuradinaku=nə … ar=u=nə Ḫaldi=šə Menua=ə Išpuini=ḫi=ni=ə
- هالدی هوآردیناکو را به منوا پسر ایشپوینی داد.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ People of Ancient Assyria: Their Inscriptions and Correspondence - Page 89 by Jørgen Laessøe
- ↑ Wilhelm, Gernot. 2008. Urartian. In Woodard, Roger D. (ed.) The Ancient Languages of Asia Minor. P.105. "Neither its geographical origin can be conclusively determined, nor the area where Urartian was spoken by a majority of the population. It was probably dominant in the mountainous areas along the upper Zab Valley and around Lake Van."
- ↑ Wilhelm, Gernot. 2008. Hurrian. In Woodard, Roger D. (ed.) The Ancient Languages of Asia Minor. P.106: "We do not know when the language became extinct, but it is likely that the collapse of what had survived of the empire until the end of the seventh or the beginning of the sixth century BCE caused the language to disappear."
- ↑ Clackson, James P. T. 2008. Classical Armenian. In: The languages of Asia Minor (ed. R. D. Woodard). P.125. "Speakers of Armenian appear to have replaced an earlier population of Urartian speakers (see Ch. 10) in the mountainous region of Eastern Anatolia.... We have no record of the Armenian language before the fifth century AD."
- ↑ J.Lendering, Urartu/Armenia article by Jona Lendering [۱] بایگانی‌شده در ۱ اکتبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
- ↑ Clackson, James P. T. 2008. Classical Armenian. In: The languages of Asia Minor (ed. R. D. Woodard). P.125. "The extralinguistic facts relevant to the prehistory of the Armenian people are also obscure. Speakers of Armenian appear to have replaced an earlier population of Urartian speakers (see Ch. 10) in the mountainous region of Eastern Anatolia. The name Armenia first occurs in the Old Persian inscriptions at Bīsotūn dated to c. 520 BCE (but note that the Armenians use the ethnonym hay [plural hayk‘] to refer to themselves). We have no record of the Armenian language before the fifth century CE. The Old Persian, Greek, and Roman sources do mention a number of prominent Armenians by name, but unfortunately the majority of these names are Iranian in origin, for example, Dādrši- (in Darius’ Bīsotūn inscription), Tigranes, and Tiridates. Other names are either Urartian (Haldita- in the Bīsotūn inscription) or obscure and unknown in literate times in Armenia (Araxa- in the Bīsotūn inscription)."
- ↑ The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East - Page 292 by Eric M. Meyers, American Schools of Oriental Research
- ↑ Jeffrey J. Klein, Urartian Hieroglyphic Inscriptions from Altintepe, Anatolian Studies, Vol. 24, (1974), 77-94
- ↑ The Pre-history of the Armenian People. I. M. Diakonoff
- ↑ The history of ancient Iran: Volume 3, Part 7 - Page 73 - Richard F
- ↑ Urartu - Page 65 by Boris Borisovich Piotrovskiĭ
- ↑ The international standard Bible encyclopedia - Page 234 by Geoffrey William Bromiley
- ↑ بشاش، رسول (۱۳۹۰). «خط و زبان و آثار کتیبه دار در گیلان قرون نهم و هشتم پیش از میلاد». پیام باستان‌شناس. ۸ (۱۶): ۷۱.
- ↑ Вестник древней истории, № 3, 1977 г. [۲] بایگانی‌شده در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine.
- ↑ According to the interpretation in Wilhelm, Gernot. 2008. Hurrian. In Woodard, Roger D. (ed.) The Ancient Languages of Asia Minor. P.120