الفهرست (ابن ندیم)
کتاب الفهرست یا الفهرست، نوشتهٔ محمد ابن اسحاق ابن ندیم است. این کتاب در سال ۳۷۷ ه. ق تألیف شده‌است. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار سده نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب به مثابه دانشنامه ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است. این کتاب را فهرسُ العلوم نیز نامیده‌اند.
| نویسنده(ها) | ابن ندیم |
|---|---|
| زبان | عربی |
زمان تألیف
این کتاب در سال ۳۷۷ هـ. ق تألیف شده‌است و احتمالاً پس از آن نیز ابن ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود.
بخش‌ها
مؤلف، الفهرست را در ده مقاله اصلی تألیف کرده‌است، و هر مقاله به بخش‌هایی فرعی با عنوان فن تقسیم می‌شود. ده مقاله اصلی از این قرار است:
- کتب مقدس مسلمانان، مسیحیان و یهودیان؛
- نحو و لغت (زبانشناسی)
- تاریخ و انساب
- شعر و شاعران
- علم کلام و متکلمان
- فقه، حدیث، فقها و محدثان
- فلسفه و علوم قدیم
- افسانه، سحر و جادو
- مذاهب و ادیان غیرالهی
- کیمیا
محتوا
ابن ندیم علاوه بر معرفی کتاب‌های عربی و شرح حال نویسندگان آن، به بررسی و نقد اقوال پیشینیان و اظهار نظر دربارهٔ کتاب‌ها و انتساب آن‌ها به نویسندگانشان نیز پرداخته‌است. در خصوص تحریرهای مختلف یک کتاب و وثاقت نویسندگان آن‌ها اظهار نظر کرده‌است. همچنین از دانشمندانی یاد کرده که صاحب تألیف نبوده‌اند. البته به برخی از نویسندگان مشهور نظیر یعقوبی اشاره ای نکرده‌است.
کتاب دربردارنده اطلاعاتی دربارهٔ میزان اشعار شعرای عرب است که در جای دیگری یافت نمی‌شود و نیز دربارهٔ خوارج و فقهایشان اطلاعات منحصربفردی دارد. اطلاعات ارائه شده دربارهٔ تاریخ نهضت ترجمه و نیز متکلمان معتزله، فلاسفه و اطبا بسیار ارزشمند است، به طوری که اطلاعات ارائه شده دربارهٔ آن‌ها در کتاب «طبقات الاطباء و الحکماء» که توسط ابن جلجل در همان سال ۳۷۷ هـ. ق نگاشته شده، به پای الفهرست نمی‌رسد. مطالب این کتاب برآنچه در آثار پیش از وی و بلکه پس از وی آمده‌است، برتری دارد.
همچنین، این کتاب مرجع بسیار درخوری است در مورد آیین مانی و ادیان غیرتوحیدی است و از مهم‌ترین منابع شناخت مانویان است. کتاب، دربرگیرندهٔ اطلاعاتِ گسترده‌ای است دربارهٔ کتاب‌ها و خطوطِ دورهٔ ساسانی است.
مآخذ الفهرست
ابن ندیم برای تألیف این کتاب از مآخذ و منابع گسترده و متعددی بهره برده‌است از تفسیر تورات، یادداشت‌های مؤلفان، اظهارات شفاهی افراد آگاه، اطلاعات بومیان مناطق مورد بحث و نظرات علمای ادیان و مذاهب، منجمان و کیمیاگران استفاده کرده‌است و به کتابخانه‌های بغداد و موصل دسترسی داشته‌است. هرچند برخی از اطلاعات ارائه شده در الفهرست در منابع متقدم نیز آمده‌است، اما بسیاری از اطلاعات آن منحصربفرد است.
نسخه‌ها
مطالب نسخه‌های مختلف کتاب الفهرست دارای اختلافات چشمگیر و اساسی است. در برخی مطالبی آمده که در دیگر نسخه‌ها نشانی از آن‌ها نیست. ممکن است، خود ابن ندیم مطالبی را به نسخه‌های متأخرتر کتاب افزوده باشد. همچنین محتمل است ناسخان بعدی بخصوص به جهت ستیز با معتزله مطالبی را در برخی نسخ تغییر داده باشند. برخی محققان نظیر هلموت ریتر و یوهان فوک معتقدند، ابن ندیم، خود دو نسخه مختلف از کتاب نگاشته‌است که یکی حاوی ده مقاله و دیگری تنها دربردارنده چهار مقاله آخر است. اما، محتمل است که ناسخ معروف به نسخه «کوپریلی»، تنها به چهار مقاله آخر و بخشی از مقاله نخست دسترسی داشته‌است و در نتیجه کتاب ناقصی را تولید کرده‌است. اما تا کشف منابع یا نسخه‌های جدیدتری دربارهٔ الفهرست در این خصوص نمی‌توان با اطمینان نظر داد.
چاپ‌ها
الفهرست در دوران جدید، نخستین بار توسط گوستاو فلوگل تصحیح شد و در ۱۸۷۱–۱۸۷۲ میلادی در لایپزیگ به چاپ رسید، اما این چاپ بخصوص در بخش معتزله افتادگی دارد. الفهرست بار دیگر در ۱۳۴۸ در قاهره چاپ شد و سپس نسخه کاملی از آن توسط رضا تجدد در سال ۱۳۵۰ میلادی در تهران چاپ شد. تجدد برای این منظور از نسخه‌های چستربیتی و شهیدعلی پاشا بهره گرفت. ترجمه انگلیسی کتاب در ۱۹۷۰ بایارد داج در نیویورک چاپ شد.
ترجمه فارسی
محمدرضا تجدد در سال ۱۳۴۶ شمسی این کتاب را به فارسی برگرداند و چاپخانه بانک بازرگانی ایران آن را منتشر کرد.
الگوبرداری و بهره‌گیری
نویسندگانی از شیوه الفهرست استفاده یا الگوبرداری کرده یا الحاقاتی بر آن نگاشته‌اند. شیخ طوسی (ف. ۴۶۰ ق) در الفهرست خود و نجاشی (ف. ۴۵۰ ق) در کتاب رجالی اش از الفهرست بهره‌برداری کرده‌اند. این دو اثر به رجال حدیث و کتب شیعه اثنی عشری اختصاص دارد.
همچنین، در سده‌های ششم و هفتم هجری ابن شهرآشوب، یاقوت حموی، ابن نجار، قفطی، ادریسی، ابن ابی اصیبعه و برخی دیگر از این کتاب نام برده یا از آن بهره جسته‌اند.
منابع
- ↑ «ابن ندیم، دائرةالمعارف اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۶.
- پیرنیا، حسن. تاریخ ایران باستان، جلد اول. تهران: مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۸۵. شابک ۹۶۴-۳۵۱-۱۹۲-۸
- کریستن‌سن، آرتور امانوئل. ایران در زمان ساسانیان. مترجم: غلامرضا رشید یاسمی. تهران: مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۸۴. شابک ۹۶۴-۳۵۱-۲۸۵-۱
پیوند به بیرون
نسخهٔ خطی الفهرست در وبسایت چستربیتی