نهضت ترجمه

زبان رسمی حاکمان اسلامی، که پس از چهارخلیفه نخست، امویان بودند، در سراسر جهان اسلام، عربی بود؛ اما فقط حاکمان بودند که به این زبان سخن می‌گفتند. عامه مردم زبان محلی خود را حفظ کرده بودند و تازه‌مسلمانان نیز فقط در مراسم عبادی، زبان عربی را به کار می‌بردند. زبان روزمره آنان زبان محلی بود و حتی کسانی که در دفترها و دیوان‌های دولتی کار می‌کردند، از زبان عربی استفاده نمی‌کردند و به زبان‌های رومی یا فارسی می‌نوشتند. در نیمه دوم قرن اول هجری تصمیم بر آن شد که در امور دفتری و دیوانی زبان عربی جانشین زبان‌های فارسی و رومی شود؛ افزون بر این، اقتضا می‌کرد که متون پزشکی و نجومی به عربی ترجمه شود؛ از این رو، در دوران امویان چند کتاب پزشکی و نجومی از زبان‌های یونانی و فارسی به عربی ترجمه شد؛ ولی این ترجمه‌ها موردی و شخصی بود و هنوز باید زمانی می‌گذشت تا نهضت ترجمه فرابرسد.

نهضت ترجمه به دوره خلفای عباسی بازمی‌گردد. در این دوران به منابع غیر عربی، اعم از فارسی، سریانی، یونانی و پهلوی و … توجه جدی شد و با تشویق‌ها و پشتیبانی‌های مالی قابل توجه، این منابع را به عربی برگرداندند. عباسیان با حمایتها و دخالتهای ایرانیان به حکومت رسیدند و ایرانیان در دربار آنان نفوذ داشتند. برهمین اساس معمولاً مورخان نفوذ ایرانیان را در دربار عباسیان، سبب توجه حکومت به امر نقل علوم به عربی می‌شمارند. بررسی عوامل و انگیزه‌ها و اهداف این نهضت، خود پژوهش مستقلی را می‌طلبد.

وقتی مسلمانان متوجه علوم یونانی شدند، در گام نخست از امکانات موجود؛ یعنی کتاب‌های علمی فارسی، سریانی و یونانی و کسانی که به یکی از این زبانها و زبان عربی آشنا بودند استفاده کردند. درگام بعد آنان کوشیدند تا هم منابع افزون تری را از جاهای دیگر فراهم سازند و هم افراد زبان دان ماهرتری تربیت کنند. تربیت و آموزش مترجم، هزینه چندانی نداشت؛ زیرا پرداخت‌هایی که دربرابر ترجمه‌های انجام شده صورت می‌گرفت چنان هنگفت بود که افراد را بر این امر تحریض می‌کرد.

نخستین خلیفه عباسی، ابوالعباس سفّاح نام داشت که در ۱۳۲ هجری به خلافت رسید. برادرش منصور، خلیفه دوم، بغداد را در ۱۴۵ هجری تأسیس کرد و آن را پایتخت خود قرار داد. او می‌خواست پایتختش شهره آفاق باشد، از این رو گروهی از دانشمندان و واعظان و نحویان و محدثان و قاریان را از بصره و کوفه، که پیش از آن مراکز علمی جهان اسلام بودند، به بغداد دعوت کرد. بیماری منصور نیز موجب شد تا رئیس دانشگاه و بیمارستان جندی شاپور، جرجیس بن بختیشوع به بغداد دعوت شودو جرجیس برای معالجه منصور به بغداد آمد و در آنجا ماند، و بدین ترتیب بغداد با جندی شاپور ارتباط یافت. از سوی دیگر، حضور برمکیان (که از مرو آمده بودند) در دستگاه خلافت عباسی باعث ارتباط بغداد با مرو شد.

آغاز نهضت ترجمه به زمان منصور، اواخر نیمه اول قرن دوم هجری، بازمی‌گردد. ابن مقفّع (۱۰۶–۱۴۲ق) کلیله و دمنه را از پهلوی به عربی ترجمه کرد که یکی از نمونه‌های عالی نثر ادبیات عرب شمرده می‌شود. وی افزون بر این، کتاب‌های خدای نامه یا تاریخ ملوک الفرس، آیین‌نامه، کتاب مزدا، سیره انوشیروان و چند رساله ادبی و اخلاقی دیگر را به عربی برگردانده است. تلخیص قاطیغوریاس و باری ارمینیاس و ترجمه قاطیغوریاس و آنا لوطیقای اول ارسطو و ایساغوجی فرفریوس را نیز به او نسبت داده‌اند.

یکی دیگر از مترجمین به نام این دوران اسحاق ابن حنین نام داشت که بخشی قابل توجهی از کتب سریانی و یونانی را به عربی ترجمه کرد.

نهضت ترجمه از زمان منصور آغاز شده بود، اما در اوایل کار عمدتاً بر علوم عملی، به ویژه طب و نجوم متمرکز بود. سبب توجه و اهتمام به طب روشن است، اما وجه توجه به نجوم این بود که راز سرنوشت انسان‌ها و برآمدن و برافتادن دولت‌ها را از طریق احکام نجوم گشودنی می‌پنداشتند. از این رو، خلفا و حاکمان وقت منجم یا منجمانی را به خدمت می‌گرفتند و ترجمه متون علمی نجوم را در برنامه کاری خویش می‌گنجاندند. در زمان هارون الرشید و به ویژه مأمون، نهضت ترجمه به اوج شکوفایی خود رسید و مترجمان بزرگ دست به کار شدند و ترجمه متون فلسفی نیز آغاز شد. مترجمان متأخر، هم به ترجمه کتاب‌های ترجمه ناشده می‌پرداختند و هم کتابهای ترجمه شده قبلی را بازبینی، تصحیح، یا دوباره ترجمه می‌کردند.

برخی از محققان مانند ادوراد برون معتقدند که نهضت ترجمه دوران طلایی تمدن اسلامی می‌باشد. در این دوران کتب مختلف به زبان عربی ترجمه شدند و بزرگترین حجم ترجمه نسبت به علوم در طول تاریخ، در این دوران محقق شد. اما افرادی مانند دکتر ولایتی معتقدند که نهضت ترجمه تنها ابزارای برای دوران طلایی تمدن اسلامی بود و دوران تألیف کتب و توسعه علوم مختلف که حدود پنجاه سال پس از آن محقق شد را زمان طلایی تمدن اسلامی می‌دانند.

1. ابن مقفع؛ مترجم کلیله و دمنه و خدای‌نامه، آیین‌نامه، کتاب مزدا، سیره انوشیروان، قاطیغوریاس (Categories)، باری ارمینیاس، آنالوطیقای اول (آنالیتیک) ارسطو و ایساغوجی (ایزاگوگ یا همان مقدمه) اثر فرفریوس (Porphyry) (دین: مزدیسنا و بعدها دین‌ناباور)
2. ثابت بن قره (دین: مندایی)
3. سند بن علی (دین: یهودی)
4. سهل بن بشر (دین: یهودی)
5. ماشاءالله ابن اثری (دین: یهودی)
6. حنین بن اسحاق (دین: مسیحی)
7. یحیی بن عدی (دین: مسیحی)
8. ابن زرعه (دین: مسیحی)
9. ابوبشر متی بن یونس (دین: مسیحی)
10. ابن ماسویه (دین: مسیحی)
11. قسطا بن لوقا (دین: مسیحی)
12. اصطفن بن بسیل
13. موسی بن خالد
14. بنوموسی
15. محمد بن موسی خوارزمی
16. ابن فرخان طبری
17. ابویوسف کندی
18. یحیی ابن بطریق
19. ابراهیم فزاری
20. حکیم مجریطی
21. محمد بن ابراهیم فزاری
22. جاحظ
23. یحیی بن ابی‌منصور
24. خالد بن عبدالملک مرورودی
25. غزالی
26. ابن کثیر فرغانی
27. یعقوب بن طارق
28. عبدالرحمن صوفی
29. ابن خمار
30. حسن بن سهل سرخسی
31. سنان بن ثابت
32. حسن بن موسی نوبختی

• How Greek Science Passed to the Arabs, in which the برمکیان play a considerable role. They also translated Indian mathematics books of آریابهاتا and برهماگوپتا. Arabs were mostly responsible for spreading of Indian number system and arithmetic throughout the world.