اسب کاسپین

در جدیدترین اکتشافات محققان در مورد بقایای نژادهای قدیمی اسب‌ها مشخص شد که اسب کاسپین مشهور به اسب شاه یا اسب مازندرانی که قدیمی‌ترین نژاد اسب زنده است، از آنچه تاکنون تصور می‌شد قدیمی‌تر است. باستان‌شناسان مرکز مطالعات ایران باستان در گزارشی یافته‌های خود در سایت گوهرتپه در استان مازندران بین شهرهای نکا و بهشهر را مطرح کرده‌اند که در طول هشت سال تحقیقات خود در این سایت با بقایای کاسپین در گورستانی روبرو شدند که به اواخر عصر برنز تا اوائل عصر آهن(۳۴۰۰ پیش از میلاد) برمی‌گشت. اسب کاسپین یک نماد از وضعیت خانوادگی در ایران باستان بوده و به‌طور معمول به شاه‌ها و ملکه‌ها تعلق داشته‌است. از این اسب برای ارابه‌رانی در جنگ‌ها نیز استفاده می‌شد. از این رو عجیب نیست که این اسب در یک گورستان به خاک سپرده شده و نشانه اهمیت و قدر این اسب‌ها برای صاحبانشان بوده‌است. باستان شناسان موفق به کشف ساختارهای معماری باستانی بسیاری در کنار این گورها با شیوه‌های دفن متفاوت شده‌اند که نشانه حیات مستمر چند نسل متفاوت در این منطقه است.

درگذشته در گیلان و مازندران شغلی به نام چهارپاداری مرسوم بود که چهارپاداران با تعدادی اسب کاسپین که زبان به آنها گیله اسب یا اسب گیل یا اسب مازندرانی می‌گویند مسافرکشی و بارکشی می‌کردند و در بسیاری از اوقات نامه و مراسلات خصوصی را نیز به همراه می‌بردند و از این نژاد برای کشاورزی در مزارع و شالیزارها کمک گرفته می‌شد که رد پای گیلِ اسب در اشعار شعرای گیلان باقی مانده‌است.

شواهدی مربوط به وجود یک اسپ سواری اولیه و همچنین اسپی که متفاوت با اسبهای هند و اروپایی باشد در دست است. محققان سال‌ها از وجود نقش یک اسپ کوچک روی حجاری‌ها در ایران آگاه بودند اما طراحان اغلب این‌طور تفسیر می‌کردند که حجاری اسبهای کوچک به دلیل کمبود جا بوده‌است. در بعضی از موارد این امر ممکن است دلیلی برای به تصویر درآوردن اندازه‌های متفاوت باشد، همان‌طور که این روش گاهی برای تمیز موقعیت دو یا چند تصویر به کار می‌رفته‌است ولی به ندرت در یک حجاری در مورد تندیس‌ها یا حیوانات رزمی که دارای اندازه‌های کاملاً متفاوت هستند به کار گرفته شده‌است. تخت جمشید و دارابگرد نمونه‌هایی عالی از مورد آخر هستند. در حجاریهای تخت جمشید اختلاف اندازه بین اسب نسایی و اسبهای کوچک لیدیایی به ۸/۲۱ سانتی‌متر می‌رسد. باتطابق این مقدار با اندازه‌های طبیعی، اختلاف قد این دو اسپ ۴۰ سانتی‌متر است. در حجاری‌های دارابگرد که از زمان ساسانیان به جا مانده نیز اختلاف بین اندازه این اسبها در همین حد بوده‌است.

تصویر این اسبها در نگاره‌های پلکان آپادانای تخت جمشید موجود است. در مهر داریوش بزرگ، در گنجینهٔ آمودریا در موزه بریتانیا و در نقش رستم و نقش شاپور اسپ کوچکی مشاهده می‌شود که بنا بر مطالعات فسیل‌شناسی بر روی بقایای اسکلتهای یافت شده در اطراف همدان، همان اسب کاسپین است. این اسب مدتی در حالت انقراض قرار داشت، این نژاد اسپ برای اولین بار بعد از مدت‌ها در سال ۴۴-۱۳۴۳ شمسی توسط خانم لوئیز فیروز و با انگیزه دستیابی به اسپ ای مناسب جهت آموزش سوارکاری و سواری آزاد به کودکان و نوجوانان در اطراف آمل به صورت تصادفی مورد شناسایی قرار گرفت. نامبرده به واسطه داشتن تحصیلات در علوم دامی و آشنایی با انواع نژادهای اسپ، به سرعت به ویژگیهای منحصر به فرد و ارزشهای خاص این نژاد پی برد و بر اساس مطالعات و تحقیقات خود در طی مدت کوتاهی جوامع بین‌المللی پرورش اسپ را مجاب به قبول این نوع اسب کوچک ایرانی به عنوان نژادی منحصر به فرد نمود.

مهمترین ویژگی اسب کاسپین این است که اسب کاسپین یک اسب است نه یک پونی – و به همین دلیل تناسبات بدنی آنها از نظر تناسب دست و پا ها با بدن و سر میبایست مانند سایر نژاد های اسب باشد )به عنوان مثال اسب نژاد تروبرد ( . کوتاه بودن دست و پا ها یا عدم تناسب سر با بدن قابل قبول نمی باشد.

به طورکلی به هنگام نگاه کردن به اسب کاسپین، باید این احساس به بیننده دست بدهد که انگار به یک “اسب” با تناسبات ممتاز؛ اما در مقیاس کوچکتر نگاه میکند.

استانداردهای فیزیکی اسب کاسپین که ذیلاً اشاره میگردد توسط انجمن بین المللی اسب خزر (ICS) تعيين‌ شده است.

• چشم

اسب نژاد کاسپین دارای چشم هایی درشت و بادامی شکل، برجسته هستند، که موقعیت قرار گرفتن آنها بر روی صورت اسب کاسپین به سمت پایین چهره تمایل دارد.

• منخرین(سوراخ بینی)

بزرگ، در عین حال ظریف بوده و موقعیت آنها بر روی چهره به سوی پایین کله اسب متمایل است. منخرین از قابلیت باز شدن قابل توجهی به هنگام فعالیت بر خوردار است.

• گوش ها

اسب نژاد کاسپین دارای گوش هایی کوتاه هستند که به صورت هوشیار، شکیل، ظریف با فاصله از یکدیگر قرار گرفته اند. نوک گوشهای اسب کاسپین اکثرا” به سمت میانی تمایل دارند (نوک گوشها روی-به-یکدیگر هستند).

• سر و گردن

وقتی که از روبروبه اسب نژاد کاسپین نگاه می کنیم این اسب دارای صورتی پهن بوده که استخوانهای بالای پیشانی در فضای بین گوش ها (“قفا” یا محل قرار گرفتن استخون های “آهیانه”) به شکل گنبدی و دارای یا یک قوس یکنواخت است (در بسیاری از اسبها تیغه اتصال استخون های آهیانه شکل نمیگیرد یا باز باقی می ماند).

نحوه اتصال استخون پیشانی و بینی به یکدیگر با زاویه و شیبی مناسب می باشند. استخون های فک میق و برجسته بوده فاصله بین آنها (فضای بین فکی) در محل اتصال به گلو از پهنای زیادی برخوردار است. کله به سمت پوزه اسب کاسپین به منخرین های ظریف و مشخص ختم می شود. گردن اسب نژاد کاسپین کشیده و انعطاف پذیر بوده و از اتصال شکیلی در گلو گاه برخوردار است.

• کتف و جدوگاه

دارای کتف کشیده و شکیل بوده که نسبت به تنه به صورت مورب قرار گرفته؛ و از استخوان جدوگاه مشخص و خوبی برخوردار هستند.

• بدن

اسب نژاد کاسپین به تر مشخص دارای تنه باریک و کشیده بوده که از عمق (ارتفاع) زیاد در ناحیه تنگ (محل بستن تنگ دور سینه) برخوردار است.

پهنای سینه (فضای بین دست ها در محل اتصال به تنه) با پهنای تنه متناسب است. کوچک بودن فضای بین دستهادر مقاسه با تنه یا باریک بودن پهنای سینه (خارج شدن دستها از یک نقطه بدن) نامطلوب بوده و عیب محسوب می شود. پشت و کمر اسب کاسپین کوتاه بوده و دارای عضلات کپل آن متمایز است. پشت اسب کاسپین دارای فضای مناسب برای قرار گرفتن زین می باشد.

• کپل و ران

اسب نژاد کاسپین دارای کپل کشیده و مورب است. فاصله قابل توجهی بین زانو با راس استخوان خرگوشی دارد.

• مفصل خرگوشی

به واسطه اینکه منشاء اسب های کاسپین از مناطق کوهستانی بوده است، مفصل خرگوشی اسب کاسپین دارای زاویه تندتری در مقایسه با اسبهای دشت و مناطق هموار می باشد.

• دست و پا

دست ها و پاهای اسبهای کاسپین بلند و باریک بوده با استخوانبندی محکم و صاف؛ و مفصل مچ دست پهن. بوخولق (بخلق) دارای زاویه مناسب میباشد – نه زیاد عمودی و نه زیاد خوابیده.

سم دست و پا هر دو بیضی شکل بوده، جنس کف و دیواره سم قوی است و جسم قورباغه ای سم اسب کاسپین کوچک است. لازم به تذکر است که این ویژگی سم تحت شرایط جغرافیایی ممکن است تغییر کند و شکل طبیعی آن برای تضمین تعادل نرمال و سلامت سم باید حفظ شود. از تغییر دادن سم با غییاردادن به صورت مصنوعی باید پرهیز شود.

• پوشش بدن

پوست اسب کاسپین نازک؛ ظریف و انعطاف پذیر است. پوشش بدن (مو) نرم و صاف است و پوشش تابستانی بدن اسب کاسپین اغلب براق و درخشان است. دارای پوشش زمستانی ضخیم است.

یال و دم پرپشت با مو های ظریف و نرم. یال اغلب صاف است (مانند اسب نژاد تاروبرد) که ممکن است بسیار بلند شود. به هنگام حرکت دم را بصورت افراشته نگه می دارد. دست و پاهای اسب کاسپین فاقد رویش مو بر روی مچ بوده یا از موی کمی در این محل برخوردار است.

• رنگ

تمامی رنگها بجز رنگ ابلق (نوعی از پوشش بدن که نواحی و بخش های بزرگی از تنه اسب اشکالی متفاوت و متنوع از رنگ سفید را به خود می گیرد) در اسب کاسپین دیده میشود. اسب های خاکستری (نیله) تا قبل از تبدیل شدن به سفید ممکن است طیف وسیعی از رنگهای “سرخون” (آمیختهای از پوشش موهای سفید با سایر رنگها = Roan) را به خود بگیرند.

• قد

قد (ارتفاع در محل جدوگاه) اسب های کاسپین تحت تاثیر تغذیه و شرایط اقلیمی محل زیست آنها قرار دارد. سرعت رشد اسب های کاسپین سریع بوده و با رسیدن به سن ۱۸ ماهگی عمده رشد خود را کرده اند. متوسط قد اسب کاسپین ۱۱۷ سانتیمتر بوده و ترجیحا باید قد آنها از ۱۲۷ سانتیمتر کمتر باشد.

• حرکت و قابلیت های کاری

از نظر نحوه حرکت اسب کاسپین به طور طبیعی در انواع گامهای یورتمه و چهار نعل دارای قابلیت حرکتی روان و نرم بوده. درحین یورتمه، اسب کاسپین دارای گامهای موزون و نرم بوده؛ و دست و پاهای خود رو از زمین خیلی بلند نمیکند و استفاده از عظلات کتف در حین این گام مشهود است.

اسب خزری یا اسب کاسپین دارای چهار نعل نرم؛ روان و همواری است. اسبی است سریع؛ سبک و چابک و با قابلیت پرش استثنایی. اسب کاسپین به لحاظ ظاهری، تناسب اندام یک اسب بزرگ را دارد و بر خلاف بسیاری از اسبچه‌ها که دارای دست و پای کوتاه و تنه درشت هستند، اسبی مینیاتوری محسوب می‌شود و شناخت آن از روی تصویر به‌راحتی امکانپذیر نیست. این نژاد اسب شباهت بسیاری با اسب نژاد عرب دارد. این اسب دارای سری کوچک، چشم‌های درشت و برجسته، پیشانی کمی محدب و گوش‌های کوچک است. پوزه این اسب کوچک و دارای منخرین باز است گردن اسب خزر دارای قوس است و تناسبی مناسب دارد. یال و دم پر پشت و زیبا، کمر کشیده و بدن باریک را از ویژگی‌های اسب کاسپین است و اندام حرکتی ظریف دارد و از استخوان‌بندی بسیار قوی و محکم برخوردار است. سم بسیار سفت و بیضی شکل است و نیاز به نعل‌بندی ندارد ضمن اینکه اسب خزر به رنگ‌های «سفید»، «سیاه»، «نیلی» یا «خاکستری»، «کرنگ» و «کهر» دیده می‌شود. در اسب‌های به رنگ سمند که مانند طلایی است، تنها موهای یال، دم و قسمت‌های پایینی دست و پا سیاه است، اما در نژاد اسب خزر تاکنون اسب «ابلق» مشاهده نشده‌است.

تفاوتهای خزر با سایر نژادها:

• اسب خزر فاقد تاج آهیانه‌ای در جمجمه خود می‌باشد.
• پوشش پوست و مو: پوست نازک، ظریف و نرم، در تابستان اغلب با درخشندگی خیره کننده، پوشش زمستان ضخیم، یال و دم پر پشت ولی یکنواخت و ابریشمی.
• خلق و خو: هوش و ذکاوت سرشار، بسیار آرام و مطیع.
• استخوان کتف در اسب خزر پهن‌تر از سایر نژادهای ایرانی بوده و بیشتر به استخوان کتف نشخوارکنندگان شبیه است.
• استخوان‌های کف‌دستی و کف‌پایی اسب خزر نسبت به قد حیوان بلندتر و باریک‌تر است.
• استخوانهای ساق بلندتر و باریکتر هستند.
• شش مهره اولی سینه‌ای دارای تیغه پشتی درازتر نسبت به سایر نژادها می‌باشند و به خاطر همین اختلاف، جدوگاه در اسب خزر بسیار بالاتر از کپل قرار می‌گیرد.
• سم اسب خزر باریک و بیضی شکل و بیشتر شبیه به سم خر است تا شبیه سم اسب.
• تفاوتهایی در هموگلوبین خون اسب خزر مشاهده شده و آن را در طبقه‌بندی به عنوان صنعتی منحصر به نژاد اسب خزر قرار داده‌است.

در ایران

نسل اسب کاسپین مدتی در خطر انقراض قرار داشت، اما در سال ۱۳۴۳ توسط لوئیز فیروز به صورت تصادفی در اطراف آمل با انگیزه آموزش سوارکاری به کودکان و نوجوانان شناسایی شد. پس از کشف اولین اسب کاسپین، ۳۰ رأس دیگر را در طول سه ماه جستجو در کوه‌های البرز واقع در جنوب دریای خزر پیدا کرد. وی پس از شنیدن دربارهٔ اسب‌های کوچک به کوه‌های البرز رفت به امید آن که با چند رأس از آن‌ها برای مرکز اسب سواری نوروزآباد که یک فرهنگستان اسب سواری در تهران و متعلق به وی بود، بازگردد. خانم فیروز در سفر اول خود سه اسب کاسپین پیدا کرد. در سفر بعد، او هفت اسب ماده و شش اسب نر با خود بازگرداند و بدین ترتیب پرورش اسب را آغاز کرد.

در دی ماه سال ۱۳۹۰ خورشیدی مجتمع نگهداری ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در رشت توسط سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی ایران افتتاح شد. چهارمین اجلاس جهانی اسب کاسپین پس از آمریکا، انگلستان و سوند در ایران در پنجاهمین سالگرد معرفی اسب کاسپین، در شهر رشت و استان گیلان خاستگاه اولیه این اسب از۱۶ تا ۱۸ شهریور ۱۳۹۴ برگزار شد.

جشنواره ملی زیبایی اسب کاسپین

از سال ۱۳۸۰ وزارت جهادکشاورزی همه ساله به‌طور منظم جشنواره ملی با عنوان زیبایی اسب کاسپین در شهرهای مختلف استان گیلان برگزار می‌کند.

پرورش در آمل و ثبت ملی

نایب رئیس انجمن بین المللی حفاظت از اسب کاسپین، با عنوان اینکه آمل به عنوان قطب و خاستگاه مهم اسب کاسپین مطرح است، پرورش آن در حواشی جنگل‌های هیرکانی آمل در حال فراگیر شدن است.در راستا ثبت ملی اسب کاسپین، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آمل اقدامات لازم را در این راستا انجام داده است.

کورس بهاره پیربازار رشت

تنها و اولین پیست رسمی سوارکاری گیلان در منطقه پیربازار در حومه رشت از دیرباز به عنوان اولین و تنها کورس اسب گیل (کاسپین) همه ساله برگزار می‌شود.

سایر کشورها

در سال ۱۳۴۵ با ورود نخستین اسب کاسپین به ایالت ویرجینیای آمریکا حرکت گسترش نژاد اسب کاسپین به دیگر نقاط جهان آغاز شده‌است. چهار راس در سال ۱۳۴۹ به جزایر برمودا انتقال داده شد و سال ۱۳۵۰ دو راس طریق انگلستان به مجارستان منتقل شده‌است. تعدادی اسب کاسپین به استرالیا در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۴ منتقل شده و در سال ۱۳۵۷ نخستین اسب کاسپین وارد کشور نیوزلند شده‌است. هفت راس در سال ۱۳۷۲ از طریق روسیه به کشور انگلستان صادر شده‌است و در سال ۱۳۷۳ دو راس وارد بلژیک شده و در سال ۱۳۷۴ تعدادی اسب کاسپین از انگلستان به آمریکا صادر شده‌است.

اسب کاسپین در انگلستان

علاقه خاندان سلطنتی انگلیس به این نژاد منجر به تأسیس انجمن سلطنتی اسب کاسپین شد و به این ترتیب پرورش این نژاد در خارج از ایران نیز صورت گرفت. کشور انگلستان ۷۰۰نمونه اسب کاسپین دارد که حدود ۴۰سال قبل آن‌ها را از ایران بردند و در آنجا اقدام به پرورش این موجود کردند. وی با بیان اینکه اجداد کلیه اسبهای شرقی اسب کاسپین است، به رغم این که اسب کاسپین نژاد بومی این منطقه‌است در کل استان گیلان تنها ۶۰ راس از این نژاد شناسایی شده‌است. از آنجایی که این اسب قابلیت فراوانی در سوار کاری و پرش استثنایی دارد مورد توجه محافل اقتصادی و ورزشی دنیا قرار گرفته‌است. نژاد ترکیبی این اسب نیز با نام (English-caspian horse) در انگلستان به ثبت رسیده‌است و آن‌ها به نحوی سعی کردند مالکیت معنوی و مادی آن را در اختیار بگیرند. اکنون این اسب در کشورهای نیوزلند و حتی ژاپن و فرانسه نیز وجود دارد و این کشورها توانسته‌اند انجمن بین‌المللی اسب کاسپین را ثبت کند.

• https://caspianhorse.org/
• Dalton B. , 1999, The Caspian Horse, Horsshoe Publication, London, 120.
• Firouz L. , The Caspian Miniature Horse of Iran , Fild Research Projects. 1972
• Iran Cultural Heritage and tourisme Organisation , 2003, Reserches on Caspian Horse
• Firouz L. , Osteological and Historical , Hungarian Academy of Siences
• International Caspian Horse Society, 2004, International Caspian Stud Book , ICS, London.

• انجمن حفاظت از اسب کاسپین
• کشف بقایای قدیمی‌ترین اسب کاسپین در ایران، خبرآنلاین

• Tiny Caspian horse breed back from the brink Horsetalk, ۱۹ ژوئیه ۲۰۰۷
• https://web.archive.org/web/20081022061749/http://www.caspianbreedsociety.co.uk/
• http://www.caspianhorsesociety.org.uk/
• Hundreds of photos of nearly all of the Caspian Horse Foundation Lines
• A cytogenetic study of the Caspian pony H Hatami-Monazah and RV Pandit