اردستان

گویش مردم اردستان گویشی از شاخه فارسی است. ریشه زبان مردم این منطقه، فارسی میانه، یعنی زبان رایج در دوره اشکانیان است که بسیار شبیه به زبان متون اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان است. این زبان نشان از ریشه زرتشتی داشتن مردمان این منطقه دارد. بعنوان مثال، در این زبان از واژهٔ «مسجد»، با عنوان «مَزدْگی» یا همان «مزدا گه» که به معنی محل پرستش اهورا مزدا است یاد می‌شود. ساکنان اردستان در گویش محلی خود از آن با عنوان‌های ارسن، اردستون، ارسون، اسوم و اسون یاد می‌کنند.

شهرستان اردستان، در شمال استان اصفهان، در جنوب کویر نمک، در ۳۳ درجه و ۲۳ دقیقه پهنای شمالی و ۵۲ درجه و ۲۲ دقیقه طول شرقی نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد. از شمال به استان سمنان و گرمسار، از باختر به شهرستان‌های آران و بیدگل وکاشان، نطنز و برخوار و میمه، از خاور به شهرستان نائین و از جنوب به شهرستان‌های کوهپایه و نائین محدود است. اردستان در ۱۱۸ کیلومتری شمال شرقی شهر اصفهان و در مسیر کاشان به سمت نائین و یزد قرار گرفته‌است. آب و هوای این شهرستان گرم و خشک بوده و بیش‌ترین درجه حرارت در تیر و مرداد و کم‌ترین آن در دی و بهمن است. پوشش گیاهی این ناحیه از گونه استپ بیابانی است. کوه‌های غیرمنظمی از شعبه‌های کوه کرکس، از جنوب شهرستان می‌گذرد، از سطح دریا یک هزار و ۲۰۷ متر ارتفاع دارد. اردستان در ۴۱۶ کیلومتری جنوب تهران در دامنه شرقی کوه‌های مرکزی درست در مرکز ایران واقع شده

این شهرستان بر سر جاده ترانزیتی تهران - بندر عباس قرار دارد و در ۳۵۰ کیلومتری جنوب تهران و ۱۰۰ کیلومتری شرق اصفهان و۲۵۰ کیلومتری شمال غرب یزد قرار داردو به دلیل وجود این بزرگراه نقش مهمی در حمل و نقل جاده‌ای کشور و ترانزیت کالا در مسیر شمال - جنوب از تهران تا یزد، کرمان، زاهدان و بند عباس را داراست. هم چنین خط قطار تهران - بندرعباس نیز از این شهرستان عبور کرده و دارای ایستگاه قطار در ۲۰ کیلومتری شهر است. به دلیل این چنین ویژگی‌های ارتباطی این شهر می‌تواند به یکی از قطب‌های صنعتی کشور تبدیل شود.

بعضی مورخان آن را زادگاه کاوه آهنگر دانسته‌اند و اهالی منطقه، خانه و باغی را که در محله کبودان واقع و به باغ کاوه موسوم است و همچنین قنات دو طبقه مون را که یکی از عجایب سیستم آبرسانی در ایران قدیم به‌شمار می‌آید و احداث آن به کاوه آهنگر نسبت داده می‌شود، دلیلی برای اثبات نوشته مورخان می‌دانند. به اضافه این که در این شهرستان قنات دیگری هم با عنوان ارونه جریان دارد که با فورزه بندی دیدنی و جالبش، آب کشاورزی پنج محله شهر را تأمین می‌کند و مردم عقیده دارند «ارونشاه» نخستین پادشاه پیشدادی آن را حفر کرده‌است.

برخی از تاریخ‌دانان بر این باورند که واژه «اردستان» از دو بخش اربیه به معنی مقدس و فرشته موکل بر آن و پسوند ستان به معنای مکان تشکیل شده؛ زیرا قبل از ظهور اسلام آتشکده‌های متعددی در این شهر دایر بوده که از جمله آن‌ها آتشکده معروف مهر اردشیر قابل اشاره‌است و تاریخ‌نویسان قرن چهارم قمری از آن به عنوان شهری مستحکم یاد کرده‌اند که یک مایل مربع مساحت داشته و بارویی با پنج دروازه آن را احاطه کرده بود و جمعی دیگر، نام اردستان را متشکل از دو پاره «ارد» به معنی مرد خشمگین و «ستان» به معنای مکان دانسته و از آن به عنوان سرزمین مردان غیور و خشمگین یاد کرده‌اند و البته این روایت هم وجود دارد که اردستان چون از بناهای اردشیر دراز دست است، نام خود را از اسم او وام گرفته‌است.

در اوایل قرن چهارم اصطخری دربارهٔ اردستان گوید شهری مستحکم است. مسجد جامع شهر در مرکز آن واقع بود، پارچه‌های ابریشم در آنجا فراوان تهیه می‌شد و قسمت عمدهٔ آن صادر می‌گردید. مقدسی گوید چون خاک اردستان سفید رنگ به رنگ آرد بوده از این جهت نام آن را آردستان گزارده‌اند.

نام اردستان، در افسانه‌های فولکلوریک نیز آمده و از جمله بر پایه یکی از افسانه‌ها، اردستان مسکن رستم دستان، جهان پهلوان باستانی بوده و ابتدا ارگ دستان نام داشته و سپس به ارگستان و سرانجام به اردستان تغییر نام داده‌است. بر پایه نوشته‌های تاریخ نگاران ایرانی و عرب، این شهر در دوران آل بویه با نطنز، بلوکی را تشکیل می‌داد که مرکز آن اردستان و امیرآباد بوده که جایگاه فرمانروایی حاکم دیلمیان بوده‌است. خاندان فرهیخته امیرآبادی نیز که نام آن مشخص و برگرفته از واژه امیر و حاکم می‌باشد از نسل حاکمان آن دوران هستند.

شهر مورد اشاره، که ساکنانش در گویش محلی خود از آن با عنوان اردستون نیز یاد می‌کنند، همان شهر اردستان است که با مساحتی معادل ۱۱ هزار و ۵۹۱ کیلومترمربع، در فاصله ۱۱۸ کیلومتری شمال شرق شهر اصفهان واقع شده و مشتمل بر دو بخش، سه شهر، هفت دهستان و ۳۰۶ روستای دارای سکنه‌است. دهستان‌های معروف آن عبارت‌اند از امیرآباد، برزاوند ،ظفرقند، ذاغل، سرهنگ آباد، مزدآباد، درقهو..

مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان که یکی از نمونه‌های منحصر به فرد مساجد چهار ایوانی ایران و نخستین آهنها به‌شمار می‌آید که در مرکزیت محله محال قرار دارد، در قرن سوم قمری به دستور «عمربن عبدالعزیز آجلی» بر روی بنای آتشکده‌ای که هنوز آثار آن در گوشه‌ای از مسجد دیده می‌شود، به سبک مسجدهای عربی ساخته شده و مجموعه کم‌نظیری شامل مدرسه حاج حسین نورالدین، آب‌انبار حاج حسن، راسته بازار، میدان تعزیه، حمام و قلعه میان شهر در کنار آن قرار دارد. مسجد جامع اردستان که طی دوره‌های آل بویه، سلجوقی و… مورد بازسازی قرار گرفته، ویژگی خاص مساجد قبل از ایلخانیان (قرن هشتم به بعد) و عدم استفاده از کاشی‌های لاجوردی را دارد و تمام آن از خشت و گل ساخته شده‌است.

دیگر بناهایی که قدمت اردستان را تأیید می‌کند، مسجد امام حسن و آب‌انبار مجاور آن و همچنین مسجد خسرو است که متأسفانه در طول سال‌ها و سده‌ها، دستخوش تخریب شده و هم‌اکنون، فقط سر در ورودی آن برجا مانده‌است. همچنین بنای مسجد جامع زواره در بخش مرکزی زواره، در ۱۵ کیلومتری شمال خاور اردستان، با توجه به مدارک موجود، اولین مسجد چهار ایوانی ایران است که در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را تاکنون به نحو شایسته‌ای محفوظ کرده و این مساجد، به اضافه آرامگاه‌های تاریخی مهم‌ترین مکان‌های تاریخی شهرستان اردستان را تشکیل می‌دهند و مجموعاً در این شهرستان ۸۰ اثر تاریخی وجود دارد که از بین آن ها۳۰ اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده و بخشی از آن‌ها عبارت است از کاروانسرای جوگند واقع در جاده اردستان به نائین، قلعه خان در جاده اردستان به مهاباد، مجموعه آسیاب‌های آبی در مناطق رامیان و زواره، مجموعه کاخ سرهنگ آباد در شرق زواره و…

قنات دو طبقه

قنات دو طبقه مون اردستان در محلهٔ مون، یکی از محلات شهرستان اردستان در استان اصفهان واقع است. این قنات در این محله شامل دو طبقه است که در هر طبقهٔ آن آبی مستقل جریان دارد که هیچ‌یک از آن دو به دیگری نفوذ نمی‌کند. این قنات ۸۰۰ سال پیش احداث شده که تنها قنات دو طبقهٔ جهان است.

1. قنات روستای توریستی مهرآباد :طول این قنات ۴۰۰ متر است و تعداد ۱۰ میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات، ۱۹ متر و فاصلهٔ مظهر تا محل آن ۲۱ متر می‌باشد. دبی این قنات ۲ لیتر بر ثانیه است.
2. آب‌انبار بزرگ بازار در محله بازار
3. مناره مسجد امام حسن مربوط به دوره سلجوقیان است و در اردستان، جنب امامزاده و آب‌انبار واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۱۵ با شمارهٔ ثبت ۲۴۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. از بناهای قرن هشتم ه‍.ش و دارای سردری زیبا و خوش طرح مزیّن به کتیبه‌هایی به خط کوفی در متن کاشی و فیروزه‌ای است.
4. مسجد خسرو در سه طبقه واقع در محله رامیان از دوره قاجار
5. آرامگاه امیر اویس از آل نوشروان و از سرکردگان شاه اسماعیل صفوی در گوشه شمال غربی، دشت محله محال شهر با دو سنگ مرمر زیبا با طرح‌های اسلیمی و ختایی.
6. مسجد دشت واقع در محله رامیان که گویند محل آتشکده مهراردشیر بوده‌است.
7. تقسیم‌بندی آب فرزه‌های آب ارونه و فاصله برای محلات فهره، کبودان، بازار، راهمیان و قریه کچو روستاق از ابتکارات خواجه نصیر طوسی در جنوب غربی ساختمان شهرداری نزدیک خیابان شمالی، جنوبی شهر.
8. خانقاه پیرمرتضی، از عرفای اواخر قرن هشتم ه‍.ش و مربوط به دوره تیموریان در محله فهره اردستان
9. مسجد دربند
10. خانه احمد نظام
11. خانه امیران
12. خانه و زادگاه سید حسن مدرس
13. خانه هشت بهشت نیری
14. زورخانه زواره

اردستان شامل محلهٔ فهره ، باب الرحی، کوشک، بازار، ابالی، مون بزرگ‌ترین از نظر جمعیت و مساحت راهمیان، کبودان و محال می‌باشد.

اردستان دارای یک سالن سینما به نام سینما فرهنگ است که این سینما مجهز به فناوری دیجیتال می‌باشد. هم چنین یک سینمای دیگر نیز به نام سینما درخشان در خیابان شریعتی دارد که علی‌رغم ساخت بنا و ساختمان آن متأسفانه مورد استفاده و بهره‌برداری قرار نگرفته‌است.

۱-بوستان شهرداری به آدرس خیابان امام جنب قنات تاریخی ارونه

1. بوستان انقلاب به آدرس بلوار بهشتی پایین‌تر از بیمارستان بهشتی
2. پارک ملت در خیابان امام خمینی بالاتر از میدان نماز جنب فرمانداری
3. پارک پردیسان در بلوار معلم جنب پارک جنگلی اردستان
4. بوستان حافظ واقع در شهرک حافظ بلوار مصلی
5. پارک معلم واقع در بلوار معلم جنب ورودی جنوبی شهر.

اردستان دارای یک استخر شنا (استخر آبشار) است که مجهز به سونای خشک و بخار و نیز جکوزی است. و استخر دیگر در زواره با نام شهدای شهراب فعالیت می‌کند. همچنین دارای چندین سالن ورزشی از جمله ارشاد، ۱۷شهریور، کوثر، مفتح و سالن کارگران است. علاوه بر این، در مجموعهٔ ورزشی ۱۷ شهریور یک زمین چمن طبیعی یک چمن مصنوعی و سالن کشتی شهدای شهراب وجود دارد. زورخانه شاه مردان در خیابان شریعتی فعالیت دارد. زورخانه زواره در شهر زواره فعالیت دارد

• دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردستان
• دانشگاه پیام نور مرکز اردستان
• دانشگاه جامع علمی کاربردی مهاباد
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد زواره
• دانشگاه پیام نور واحد زواره

• https://web.archive.org/web/20151222134415/http://www.newholidays.ir/print/5022. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۵.
• https://web.archive.org/web/20151222103133/http://ardestan.gov.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=4&tempname=ardestan&PageID=1305&isPopUp=False. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۵.
• «اردستان دیاری پر از دیدنی».
• «اردستان در یک نگاه».