آزادخان افغان

پس از قتل نادر به نیروهای ابراهیم‌میرزا برادرزاده نادر پیوست و از او لقب خانی گرفت، اما با شکست ابراهیم‌میرزا از نیروهای شاهرخ‌میرزا به او به همراه سواران افغان به سید محمد، تولیت آستان قدس رضوی پیوست و از طرف او به قزوین فرستاده شدند. پس از انصراف از سرحدداری غرب به فرمان خالدپاشا والی شهرزور پیوست، پس از آن به خدمت نقی‌خان قاسملو افشار درآمد. در آخر با متحد ساختن رهبران ترک و کرد محلی و سازش با اراکلی‌خان پادشاه کارتلی و کاختی، توانست کنترل تمامی نواحی میان ارومیه و اردبیل را به دست گیرد. وی بعدتر کنترل زاگرس مرکزی را نیز به دست آورد.

از نکات عجیب تاریخ ایران همکاری گسترده بختیاریها با افغانها بود. تا جایی که آزاد خان افغان، ابدال خان بختیاری را به سمت حاکم محال پشت کوه منصوب می‌کند. در طی جنگهای آزاد سازی و یکپارچگی ایران توسط کریم خان زند، آزادخان به دعوت علی‌مرادخان بختیاری قصد تسخیر قلعه راهبردی کرمانشاه را داشت؛ اما پیش از رسیدن وی، کریم‌خان زند حاکم حقیقی غرب ایران این لشکر را شکست داد. آزادخان پس از این شکست خواست به آذربایجان بازگردد. پس سفیری نزد کریم‌خان فرستاد و پیام داد که چون وی گناهی نکرده، و به علیمردان خان یاری نرسانده‌است، اجازهٔ بازگشت بدو داده شود. کریم‌خان با وجود موافقت محمدخان و شیخعلی خان، دو تن از سرداران بزرگ خود با درخواست آزادخان موافقت نکرد و راه را بر او بست. لذا کریم‌خان در صدد تعقیب و شکست سپاهیان افغان برآمد اما شکستی بزرگ خورد، پس از آن افغان‌ها به قلعه پری که مرکز زندیان بود یورش بردند و هفده تن از خان‌های زند و پانزده تن از زنان ایشان را که مادر کریم‌خان نیز در میانشان بود به اسارت گرفت و به سمت ارومیه برد که ایشان در راه گریختند و در بروجرد به کریم‌خان پیوستند. سرانجام کریم خان زند پس از جنگ‌های متعدد، توانست وی را شکست دهد. کریم خان بلافاصله پس از پیروزی بر آزادخان به شیراز رفت و شهر را به تصرف خود درآورد. هنگام تصرف شهر، شیخ علی خان با گرز خود صالح خان بیات را که حاکم شیراز بود به قتل رسانید و سلسله زندیه تسط کریم خان زند تأسیس گردید. پس از شکستهای متعدد، آزاد خان سرانجام به نزد هراکلیوس (ارکلی‌خان) فرمانروای گرجستان شتافت و دو سال با احترام نزد او اقامت کرد. پس از آنکه کریم‌خان آذربایجان را گشود و قلعهٔ ارومیه را متصرف شد، نامه‌ای به آزادخان نوشت و از هراکلیوس خواست تا آزادخان را نزد او بفرستد. آزادخان چاره‌ای جز پذیرفتن نیافت. او که می‌دانست کریم‌خان مردی پاک‌نهاد و نیک‌سرشت است، در ۱۱۷۶ق/ ۱۷۶۲م تنها سوار شد و به لشکرگاه وی آمد. کریم‌خان از وی دلجویی بسیار کرد و فرمان داد که ۵۰ نفر از طایفهٔ زند همواره ملازم او باشند و او را خدمت کنند. نیز برای او مقرری تعیین کرد. او در شیراز، پایتخت زندیان، با احترام فراوان می‌زیست تا اینکه دو سال بعد از مرگ کریم‌خان به بیماری خناق (دیفتری) درگذشت.

• گلستانه، ابوالحسین محمد امین. مجمل‌التواریخ پس از نادر. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
• J. R. Perry (December 15, 1987). "ĀZĀD KHAN AFḠĀN". [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] (به انگلیسی). Vol. ۱. Bibliotheca Persica Press. Retrieved August 18, 2011.

• فرمانی از آزادخان افغان به همراه ترجمه انگلیسی آن