قزاق‌ها«قزاق» به معنی بی‌خانمان، حادثه‌جو و طغیان‌گر است. قزاق در ایران نیروی نظامی بود که در سال ۱۲۶۷ق به فرمان ناصرالدین شاه تشکیل شد. ۱ - مقدمه«قزاق» به معنی بی‌خانمان، حادثه‌جو و طغیان‌گر است. [۱]
میرزایی، محسن، تارخچه بریگاد و دیویزیون قزاق، تهران، انتشارات علم، ۱۳۸۳، چاپ اول، جلداول، ص۲۳.
قزاق در ایران نیروی نظامی بود که در سال ۱۲۶۷ق به فرمان ناصرالدین شاه تشکیل شد و به کمک مشیرالدوله چندین نفر افسر و مهندس اتریشی برای تربیت افواج جدید به ایران طلبید و کارخانه توپ‌ریزی و باروت کوبی و فشنگ سازی در تهران تاسیس گردید؛ ولی کمی بعد افسران اتریشی ایران را ترک کردند و اداره قزاق تحت نظر افسران روس به وجود آمد و از آن پس تا ختم انقلاب مشروطیت ۱۲۹۷ق این رژیم در نظام ایران باقی ماند. [۲]
شمیم، علی اصغر، از نادر تا کودتای رضاخان میرپنج، انتشارات مدبر، ۱۳۷۳، چاپ دوم، ص۳۴۰.
۲ - انگیزه تشکیل بریگاد سواره قزاقدکتر فیروز کاظم‌زاده در کتاب خود می‌نویسد: «ناصرالدین شاه طی دو مسافرت به فرنگ خیال اصلاح قشون به سرش افتاد. [۳]
کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، مترجم منوچهرامیری، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ص۱۵۳.
و سرهنگ دومانتوویچ به ایران آمده، مامور تشکیل قزاقخانه شد.» [۴]
کرزن، لرد، ایران و مسیﺋله ایران، ترجمه علی جواهر کلام، انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۷، ص۲۴۰.
۳ - مقدمات به توپ بستن مجلسکلنل لیاخوف بعد از کلنل چرنوزوبوف هفتمین فرمانده بریگاد قزاق در ایران بود. لیاخوف زمانی فرماندهی بریگاد را تحویل گرفت که مساله انحلال قزاقخانه از طرف مجلس و ملیون بطور جدی مطرح بود. [۵]
روزنامه مجلس، سال ۱۳۲۵.
در دوم تیر ۱۲۸۷ بین قوای قزاق و نیروهای مشروطه‌خواه درگیری شدیدی رخ داد و مشروطه‌خواهان با مقاومت و تاکتیک دقیق، قوای قزاق را شکست دادند. نیروی قزاق به سرکردگی لیاخوف در باغ شاه اجتماع و عاقبت به دستور محمدعلی‌شاه و به اشاره روس‌ها از باغ شاه مجلس شورای ملی را بمباران کرد و عده زیادی از مجاهدین را با وضع ناهنجاری به قتل رسانید و این جریان خشم بسیاری از مردم ولایات را شعله‌ور ساخت. [۶]
شمیم، علی‌اصغر، از نادر تا کودتای رضاخان میرپنج، انتشارات مدبر، ۱۳۷۳، چاپ دوم، ص۳۶۲.
۴ - استبداد صغیرحد فاصل به توپ بستن مجلس شورای ملی تا فتح تهران در تاریخ معاصر «استبداد صغیر» نامیده می‌شود. به دستور لیاخوف، پس از به توپ بستن مجلس، سفارت انگلیس به محاصره قوای قزاق درآمد و از پناهنده شدن انقلابیون به سفارت انگلیس، جلوگیری شد. در سوم تیر ۱۲۸۷ به دستور محمدعلی شاه در تهران حکومت نظامی اعلام و لیاخوف فرمانده بریگاد مرکزی قزاق، حاکم نظامی تهران شد و سه تن از معتبرترین و مشهورترین افراد مشروطه طلب؛ یعنی ملک‌المتکلمین و میرزا جهانگیرخان شیرازی و سلطان‌العلمای خراسانی به طرز فجیعی در باغ شاه کشته شدند. سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی و فرزندانشان هم دستگیر و تبعید شدند. در سوم تیر مجلس به دستور شاه به مدت سه ماه تعطیل شد و با فتح تهران دوران استبداد صغیر پایان یافت. [۷]
بشیری، احمد، کتاب نارنجی، تهران، ۱۳۶۶، ص۱۹۵-۱۹۶.
[۸]
بشیری، احمد، کتاب نارنجی، تهران، ۱۳۶۶، ص۲۰۳.
[۹]
بشیری، احمد، کتاب نارنجی، تهران، ۱۳۶۶، ص۲۲۶.
۵ - فتح تهرانمردم تبریز از همان روز که مجلس به توپ بسته شد، علیه شاه و کودتاچیان قیام کردند و شاه تصمیم به سرکوب قیام تبریز گرفت. فرمانده مردم در تبریز ستارخان و باقرخان بودند که قوای دولتی و قزاق به فرماندهی لیاخوف برای فتح تبریز عازم شدند و شهر را محاصره کرده و با آمدن قوای روس به تبریز محاصره شکسته و قوای قزاق راهی تهران شدند و‌اندکی پیش از آن که نیروهای مجاهدین گیلانی و بختیاری، تهران را به تصرف در آورند به تهران رسیدند و آخرین تلاش‌ها را برای حفظ تاج و تخت شاه انجام دادند. [۱۰]
بشارتی، محمد علی، از انقلاب مشروطه تا کودتای رضاخان، تهران، ۱۳۸۰، انتشارات سازمان تبلیغات و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، جلد اول، ص۱۷۸-۱۷۹.
در اردیبهشت ۱۲۸۸ حفظ نظم در پایتخت به عهده لیاخوف گزارده شد و ژاندارمری و پلیس در اختیار وی قرار گرفته و ملیون با ابراز شادمانی از احیاء قانون اساسی، خواستار ابقاء مجلس سابق با نمایندگان همان مجلس شدند. [۱۱]
بشارتی، محمد علی، ازانقلاب مشروطه تا کودتای رضاخان، تهران، ۱۳۸۰، انتشارات سازمان تبلیغات و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، جلد اول، ص۸۱۶.
۶ - تسلیم بریگادپس از محاصره تهران، لیاخوف به مجاهدان نامه نوشت که اگر به قزاق‌ها و شخص او تامین داده شود، دست از مقاومت کشیده، تسلیم می‌شوند. بعد از تسلیم قزاقان آخرین امید محمدعلی شاه از بین رفت و به سفارت روسیه پناه برد. [۱۲]
بشارتی، محمد علی، ازانقلاب مشروطه تا کودتای رضاخان، تهران، ۱۳۸۰، انتشارات سازمان تبلیغات و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، جلد اول، ص۸۱۶.
در سال ۱۲۸۸ شاه طی کوششی قصد تصرف دوباره تهران را داشت؛ ولی عملیات بی‌نتیجه بود و بعد از عزیمت شاه به سفارت روسیه بین بریگاد قزاق و ملیون آتش‌بس اعلام شد و بعد از فتح تهران و شکست نیروهای قزاق به تقاضای وزرای مختار روس و انگلیس کلنل لیاخوف در مقام فرماندهی بریگاد قزاق ابقاء شد. [۱۳]
تاریخچه بریگاد و دیویزیون قزاق، ص۸۵۱.
سرانجام احمدشاه برای سلطنت انتخاب شد و با استقرار دولت جدید و قرار گرفتن فرمانده قزاق تحت امر وزیر جنگ، ادامه خدمت لیاخوف ممکن نبود. بدین ترتیب، کلنل لیاخوف ایران را ترک کرد و به جای او پرنس وادبولسکی به فرماندهی بریگاد قزاق منصوب شد. [۱۴]
تاریخچه بریگاد و دیویزیون قزاق، ص۸۵۱.
در پاییز ۱۲۸۸ واد بولسکی وارد تهران شد و افسران قزاق در مجلس وفاداری خود را به حکومت مشروطه اعلام کردند. یکی از شرایط اصلی ملیون که به محمدعلی‌شاه شکست خورده ابلاغ شد، این بود که «قزاقخانه جزو وزارت جنگ بشود و بریگاد قزاق ایران تحت فرماندهی وزیر جنگ ایران باشد نه کلنل روس.» در پایان دوره معروف به استبداد صغیر، نیز که تهران توسط ملیون فتح و لیاخوف به ناچار تسلیم سرداران فاتح پایتخت شد، مهم‌ترین مساله موضوع انحلال بریگاد قزاق بود که متاسفانه بریگاد قزاق برقرار ماند؛ ولی پرنس وادبولسکی فرمانده جدید بریگاد به زودی در برابر وزیر جنگ با اتخاذ یک موضع خصمانه و قدرت طلبانه، صاحب منصبان وطن‌پرست قزاقخانه را گوشمالی داد. [۱۵]
دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ۱۳۲۸، انتشارات ابن سینا، ص۱۷۶.
در سال ۱۲۹۰ مجلس شورای ملی مورگان شوستر آمریکایی را به عنوان مشاور مالی وزارت دارایی استخدام کرده و خزانه‌داری ایران را به عهده‌ی او گذارده بود. شوستر در جمع‌آوری مالیات سخت‌گیر بود و دستور داد، ژاندارم‌ها خانه شعاع‌السلطنه را که مالیات نداده بود، ضبط کنند. روس‌ها این عمل را بهانه قرار داده و اولتیماتومی مبنی بر اخراج شوستر به مجلس دادند؛ ولی مجلس مقاومت کرد و در ۷ آذر ۱۲۹۰ دولت روس دومین اولتیماتومش را برای ایران ارسال کرد و تهدید کرد که در صورت مخالفت، روسیه ۴۰۰۰ سرباز جهت تصرف تهران روانه خواهد کرد و سرانجام در ۲ دی ۱۲۹۰ قرارداد شوستر در ایران لغو شد و او ایران را ترک کرد. [۱۶]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
۷ - توسعه بریگادفشار روس‌ها برای افزایش تعداد نفرات بریگاد قزاق در این دوره ادامه داشت؛ ولی رشد ژاندارمری دولتی از سال ۱۲۹۱ به بعد باعث تشدید فشار مذبور شد. صاحب منصبان روس و قزاق‌ها از توسعه این نیروی جدید هراس داشتند، به همین دلیل روسیه تصمیم گرفت، نیرویی را تحت نظر صاحب منصبان روسی ایجاد کند که بتواند با ژاندارمری دولتی به رقابت برخیزد. در سال‌های پیش از جنگ جهانی اول و مقارن با دوران فرماندهی وادبولسکی او از دولت ایران اجازه گرفت که بریگاد را تا ۴۵۰۰ نفر توسعه دهد و این مورد موافقت ایران قرار گرفت و وادبولسکی با تحصیل این اجازه مقدمات تشکیل یک قزاقخانه را در تبریز فراهم ساخت.(۱۲۹۱) [۱۷]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
در سال (۱۲۹۲) وادبولسکی در صدد برآمد ۴۳۰۰ قزاق بر عده قزاق‌های پادگان گرگان بیافزاید تا در موقع لزوم پشتیبانی از شورش‌های آنجا و سیاست روس‌ها نماید. [۱۸]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
۸ - دیویزیون قزاقطی قرارداد ۱۹۰۷ (۱۲۸۵) ایران به دو منطقه نفوذ تقسیم شد، منطقه نفوذ روسیه و انگلیس و بدین ترتیب روسیه حق یافت، در منطقه خویش یک دیویزیون قوای ایرانی موسوم به قزاق تشکیل داده و فرماندهی و بودجه آن را مستقیما به عهده بگیرد. روسیه و انگلیس دو لشگر ۱۱ هزار نفری تشکیل دادند؛ ولی کابینه بعد به ریاست وثوق‌الدوله موافقت‌نامه را نپذیرفت؛ ولی روس‌ها توجه نکرده و سازمان قزاقخانه را توسعه داده و سرلشگر بارون مایدل را برای فرماندهی لشگر قزاق به ایران فرستادند. بدین ترتیب بریگاد قزاق که امتیاز تشکیل آن در سال (۱۲۵۸) تحصیل شده بود در سال (۱۲۹۵) به یک دیویزیون تبدیل شد؛ ولی دولت ایران امتیاز آن را به رسمیت نشناخت.در سال (۱۲۷۸) قرار شد بودجه و مخارج بریگاد قزاق از عواید گمرکات شمال پرداخت شود. در سال (۱۲۹۲) وادبولسکی اعلام کرد، خواهان خروج ژاندارم‌ها از منطقه تحت نفوذ روس‌هاست. همچنین وظیفه پاسداری از راه‌های منطقه نفوذ روسیه نیز باید به قزاق‌ها سپرده شود؛ ولی دولت ایران تنها با تاسیس شعبه‌ای از بریگاد در شهر تبریز موافقت کرد؛ زیرا تبریز محل اقامت رسمی ولیعهد بود. [۱۹]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
در سال (۱۲۹۳) روس‌ها به بهانه ناامنی سرحدات خود در ایالات شمالی ایران مستقر بودند، در سال (۱۲۹۴) نیروهای روسیه تزاری با همکاری نیروهای قزاق ایران نیروهای ملی را که طرفدار آلمان‌ها بودند، قلع و قمع کردند. در تمام سال‌های جنگ نیروی قزاق ایرانی مجبور بود تحت فرمان روس‌ها دوش به دوش سربازان ارتش تزاری برای منافع روسیه در برابر ملیون صف آرایی و هم کیشان خود را قلع و قمع کند. در سال‌های بحرانی جنگ جهانی اول وادبولسکی به هنگ خود خوانده شد و فرماندهی بریگاد بر دوش کلنل پوروزورکیویچ افتاد و بار مالی بریگاد که توسط گمرکات شمال تامین می‌شد، به تعویق افتاده و روسیه مستقیما هزینه‌ها را به عهده گرفت. در سال (۱۲۹۴) روسیه به فکر افتاد، بریگاد قزاق را در ایران توسعه دهد. در دی (۱۲۹۴) سپهدار وزیر جنگ وقت و ژنرال باراتوف فرمانده نیروهای روس در ایران، دولت ایران را واداشتند تا طرحی را به منظور افزایش تعداد نیروهای بریگاد به میزان ۱۰۰۰۰ نفر تهیه نماید، نیروی مذکور از این پس به دیویزیون قزاق شهرت یافت. [۲۰]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
در سال (۱۲۹۵) سپهدار با وزرای مختار روس و انگلیس به توافق رسیدند که دیویزیون قزاق و پلیس جنوب در مناطق نفوذ خود در شمال و جنوب فعالیت خود را رسما شروع و موافقت‌نامه سپهدار همچنین متضمن شروط مهمی در رابطه با وام‌ها و نظارت مالی انگلیس و روسیه بر ایران بود. این موافقت‌نامه مورد انزجار مردم قرار گرفت و احمدشاه سپهدار را بر کنار و به جای او وثوق‌الدوله را به رییس‌الوزرایی منصوب کرد. دولت روسیه نیز ژنرال بارون فون مایدل را برای فرماندهی نیروی قزاق به جای پوروزورکیویچ منصوب کرد. با فروپاشی روسیه تزاری ژنرال مایدل جای خود را به کلرژه سپرد و بعد از استعفای او، کلنل استاراسلسکی به جای وی به فرماندهی رسید. دولت بلشویکی بعد از به قدرت رسیدن، پرداخت‌های خود را به دیویزیون قطع کرد. از آن طرف انگلیس پرداخت حقوق ماهانه را کم‌کم عهده‌دار شد تا در سال (۱۲۹۶) کنترل مستقیم نیروی قزاق را به عهده گرفت و کلنل استاراسلسکی، با حمایت یا رضایت انگلیس کودتایی علیه رهبری موجود قزاق‌ها به راه انداخت و خود را به عنوان فرمانده دیویزیون معرفی کرد. [۲۱]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
۹ - رضاخان سردار سپهرضاخان که از سال (۱۲۹۶) دارای درجه نایب سرهنگی بود، چهره‌ای بسیار مهم در دیویزیون به شمار می‌رفت. به نظر می‌رسد استاراسلسکی به رضاخان قول داده بود که اگر به فرماندهی برسد، موجبات پیشرفت وی را فراهم خواهد کرد، بدین ترتیب این دو با هم کودتا علیه کلرژه را طراحی کردند. [۲۲]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
در این زمان نهضت مسلحانه‌ای به نام نهضت جنگل شکل گرفت که دولت قزاق‌ها را برای سرکوبی آنها به جنگل فرستاد. بعد از مدتی کمک انگلیس به دیویزیون قطع و خود شاه پرداخت هزینه‌ها را به عهده گرفت. اغتشاشات گیلان و قیام جنگل توسط بلشویک‌ها حمایت می‌شد و قزاق‌ها بلشویک‌ها را در شمال شکست دادند؛ ولی توطﺋه انگلیس برای کوتاه کردن دست روس‌ها بوسیله دیویزیون از امور دولت نتیجه داد و در سال (۱۲۹۹) در پی شکست استار اسلسکی از بلشویک‌ها، نیروهای قزاق عملا در اختیار دولت انگلیس قرار گرفت. در (۱۲۹۹) استاراسلسکی با تمام صاحب منصبان روسی معزول و سردار همایون فرمانده قزاق‌ها شد و بعد از او رضاخان به فرماندهی نیروهای قزاق گمارده شد. [۲۳]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
۱۰ - کودتای سیاهدر اسفند (۱۲۹۹) قوای قزاق که چهار ماه بود، حقوق خود را دریافت نکرده بودند، از قزوین راهی تهران شدند و شهر را تصرف کردند. سید ضیاء‌الدین طباطبایی عامل سیاسی و رضاخان سردار سپه عامل نظامی این کودتا بودند. بعد از کودتا، قزاقخانه توسعه یافت و مقرر شد، سه تیپ مستقل در تهران و لشکرهایی در شهرستان‌ها تشکیل شد و در سال (۱۳۰۰) سردار سپه به گیلان رفت و بعد از این‌که خالو قربان به سردار سپه تسلیم شد، بین قوای سردار سپه و میرزا کوچک‌خان زد و خورد پیش آمد و نهضت جنگل بعد از میرزا کوچک‌خان شکست خورد. [۲۴]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران، ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۱۷۵-۱۷۶.
بریگاد قزاق ابتدا یک تیپ و بعد یک لشکر شد و همیشه مجری عوامل شاه و دولت بود. در دی ماه (۱۳۰۰) رضاخان به یک انقلاب ارتشی دست زد و دستور داد از آن تاریخ کلمه ژاندارم و قزاق ملغی و برای افراد نظام دولت علیه ایران، عنوان قشون علاوه بر لباس متحدالشکل داده شد. در سازمان جدید ارتش، هر لشکر حداقل از دو تیپ پیاده و یک تیپ سوار و توپخانه تشکیل شده بود. [۲۵]
نیازمند، رضا، رضا شاه از تولد تا سلطنت، تهران ۱۳۸۱، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اول، ص۵۴۶-۵۴۹.
بعد از کودتا قزاق‌ها در سراسر ایران بر مقامات کشوری سلطه یافته و بعد حکومت نظامی و دولت نظامی در تهران و بسیاری از شهرهای ایالات برقرار شد. این سیستم که توسط سید ضیاء‌الدین تاسیس شده بود، به وسیله رضاخان تداوم و توسعه یافت. [۲۶]
کرونین، استفانی، ارتش و حکومت پهلوی، مترجم غلامرضا علی بابایی، تهران، ۱۳۷۷، انتشارات خجسته، ص۳۶۲
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «قزاق‌ها»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۳۱. |