فضیلتجوییمسئله اخلاق، تهذیب نفس و آراسته شدن به فضائل اخلاقی در همه ادیان توحیدی و خصوصاً اسلام از اهمیت بسیار بالائی برخوردار است، به‌طوری که از اهداف بعثت انبیاء و نزول قرآن کریم، تربیت انسان‌ها و آراسته شدن آن‌ها به فضائل والای اخلاقی است. فهرست مندرجات۲ - اهمیت فضایل اخلاقی ۳ - نقش فضائل اخلاقی در خلقت انسان ۴ - آثار فضائل اخلاقی ۴.۱ - آثار مادی ۴.۱.۱ - نزول برکات ۴.۱.۲ - حیات طیّبه و با صفا ۴.۱.۳ - صحت جسم و جان ۴.۱.۴ - روزی فراوان ۴.۱.۵ - بی‌نیازی از مردم ۴.۱.۶ - عامل عزت انسان در دنیا ۴.۱.۷ - محبوب شدن در اجتماع ۴.۱.۸ - آبادی سرزمین‌ها ۴.۲ - آثار معنوی ۴.۲.۱ - هدایت به رستگاری ۴.۲.۲ - محبوبیت نزد پروردگار ۴.۲.۳ - ارتباط و قرب به خدا ۴.۲.۴ - پالایش روح ۴.۲.۵ - سپری در برابر منکرات ۴.۲.۶ - آرامش روح ۴.۳ - آثار اخروی ۴.۳.۱ - بهترین اجر در جهان آخرت ۴.۳.۲ - فضائل انیس مؤمن در قبر ۴.۳.۳ - ایمنی در محشر ۴.۳.۴ - ورود به بهشت ۵ - اهمیت آراستگی به فضایل اخلاقی ۶ - ذکر سفارشی در اول نمازها ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معرفی اجمالیخداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «اوست خدایی که در میان مردم اُمّی پیامبری از خود آن‌ها برانگیخت تا آیات وحی را بر آنان تلاوت کرده و به تزکیه و تربیت اخلاقی آنان بپردازد.». به فرموده حضرت امام (رحمة‌الله‌علیه): «انبیای خدا برای این مبعوث شدند که آدم تربیت کنند، انسان بسازند؛ بشر را از زشتی‌ها، پلیدی‌ها، فسادها و رذایل اخلاقی دور سازند و با فضایل و آداب حسنه آشنا کنند. «بُعثتُ‌لاُتمّمَ مکارمَ الاخلاق» چنین عملی که خداوند متعال به آن، آن قدر اهتمام داشته که انبیاء را مبعوث فرموده است...» [۳]
گزیده آثار اخلاقی امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه))، اخلاق ۳، ص۵۸، تهیه مرکز تدوین و نشر متون درسی حوزه، نشر دانش حوزه، چاپ اول، ۸۲.
۲ - اهمیت فضایل اخلاقیدر اهمیت فضائل و خصلت‌های اخلاقی همین بس که در قرآن کریم آن را ملاک ارزش انسان دانسته و در مقام ستایش و تمجید پیامبران الهی آنان را به جهت دارا بودن صفات اخلاقی نیکو می‌ستاید. به عنوان مثال حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) به خاطر برخورداری از سه صفت اخلاقی نیکو ستوده شده است. «انّ ابراهیم لحلیم اوّاه منیب» همانا ابراهیم بردبار، بسیار مهربان و بازگشت‌کننده به سوی خدا بود.» و درباره پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «و انّک لعلی خلق عظیم» «همانا تو صاحب اخلاق عظیم و برجسته‌ای هستی» و همین آراستگی به اخلاق الهی است که رمز موفقیت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در تبلیغ اسلام می‌گردد، «در پرتو رحمت الهی تو با مردم مهربان شدی در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگ‌دل بودی از اطراف تو پراکنده می‌شدند.» در قرآن کریم به همین مقدار هم اکتفاء نشده است بلکه خداوند در جای جای این کتاب الهی، انسان‌ها را امر و ترغیب به کسب فضائل اخلاقی اعم از عبادات واجب و یا مکارم اخلاقی نموده است، که در برخی از موارد به صورت مستقل امر شده و در مواردی نیز به صورت عام ترغیب به کسب فضائل صورت گرفته است از جمله در این آیات: «فاستبقوا الخیرات» «در فضائل و اعمال نیک از یکدیگر سبقت بگیرید.» «و سارعوا الی مغفرةٍ من ربّکم و جنّةٍ...» «بشتابید به سوی آمرزش و مغفرت پروردگار و بهشت برین» که تنها در صورت آراسته شدن به فضایل میسر می‌گردد. ۳ - نقش فضائل اخلاقی در خلقت انسانمیزان اهتمام قرآن کریم به کسب فضائل اخلاقی جای بسی شگفتی دارد و بیانگر نقش کلیدی و مهم آن‌ها در سرنوشت بشر می‌باشد. از آنجا که در نگاه مکاتب توحیدی هدف از خلقت انسان عبادت پروردگار و رسیدن به مقام خلیفة اللهی و سیر مراتب کمال تا وصول به کمال مطلق و قرب پروردگار است. چنانچه خداوند در قرآن فرموده است: «و ما خلقت الجنّ والانس الا لیعبدون» «جنّ و انس را خلق نکردم مگر اینکه مرا عبادت کنند» «و بیاد آر زمانی که خداوند به ملائکه فرمود من در زمین به جای خود خلیفه و جانشین قرار خواهم داد.» تحقق این هدف جز در پرتو تهذیب نفس و آراسته شدن به فضایل والای اخلاقی میسر نمی‌باشد؛ زیرا انسان در بدو تولد حیوان بالفعل و انسان بالقوه است و تنها با پرورش دادن ارزش‌های والای انسانی است که می‌توان او را از مرز حیوانیت فراتر برده و انسانیت را در او به فعلیت و ظهور رساند تا جایی که به کمال نهایی خویش دست یابد، و گرنه ممکن است تا جایی تنزل یابد که به فرموده قرآن از مقام حیوانیت نیز فروتر برود، «اولئک کالانعام بل هم اضلّ». بنابراین هر چقدر انسان فضائل اخلاقی را در درون خود تقویت نماید، یک قدم از مرز حیوانیت فراتر رفته و به کمال حقیقی خویش که قرب پروردگار است نزدیک‌تر شده است. چنانچه در کلام نورانی پیامبر گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به این حقیقت مهم اشاره شده است: «خداوند سبحان فضائل اخلاقی را وسیله ارتباط میان خود و بندگانش قرار داده، همین بس که هر یک از شما دست به اخلاقی بزند که او را به خدا مربوط و متصل سازد.» [۱۲]
مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، ج۱، ص۲۳، اول، ۷۷، مدرسة الامام علی بن ابی طالب، به نقل از کتاب تنبیه الخواطر، ص۳۶۲.
[۱۳]
حلی، ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر، ص۳۶۲.
و از همین روست که نبی مکرم اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) که به بالاترین درجه کمال انسانی و مقام خلیفة‌اللهی و قرب خدا نائل شده‌اند، در قرآن با این بیان ستوده شده که: «و انّک لعلی خُلُق عظیم» آراسته شدن به فضائل اخلاقی در عالی‌ترین درجه آن، حضرت را شایسته دارا شدن آن مقام نموده است. ۴ - آثار فضائل اخلاقینظام آفرینش بر مبنای قانون علت و معلول پایه‌ریزی شده است و در این نظام هر مؤثری اثر مربوط به خود را می‌گذارد و تمام اعمال انسان اعم از مثبت و منفی دارای نقش خاصی در سعادت و فلاح دنیوی و اخروی او دارا هستند. فضائل اخلاقی نیز از این قانون مستثنی نبوده و آثار مثبتی را برای زندگی دنیا و آخرت بشر به دنبال دارند، که در این قسمت به نمونه‌هایی از این آثار با استفاده از آیات و روایات اشاره می‌کنیم. قبل از پرداختن به این آثار ذکر این نکته لازم است که مراد از فضیلت اخلاقی در اینجا تمام آن چیزهایی است که در وصل انسان به کمال حقیقی و قرب الی الله نقش دارند که بنابراین شامل عبادات اعم از واجب و مستحب آن نیز می‌شود. در اینجا به ذکر برخی از آثار فضائل که مربوط به همه آن‌ها و یا مجموعه‌ای از آن‌ها می‌شود، اکتفاء شده و چند مورد هم اثر برخی از فضائل گزینش شده است و تفصیل آثار هر یک از فضایل اخلاقی به صورت مستقل در بحث مربوط به خود باید بررسی شود که بیان آن‌ها در این مقال نمی‌گنجد. ۴.۱ - آثار مادیفضایل اخلاقی هم برکات مادی هم برکات معنوی و هم برکات اخروی به‌همراه دارد که در این بخش اشاراتی به برکات و آثار مادی فضیلت اخلاقی خواهیم داشت: ۴.۱.۱ - نزول برکات«و لو انّ اهل القری آمنوا واتّقوا لفتحنا علیهم برکاتٍ‌من السّماء والارض» «و چنانچه مردم شهرها و آبادی‌ها ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند همانا ما درهای برکات آسمان و زمین را بر روی آن‌ها می‌گشودیم.» مسلم است که ایمان و تقوی از بزرگ‌ترین فضائل است که لازمه آراسته شدن به آن‌ها، دارا شدن بسیاری فضائل اخلاقی است. ۴.۱.۲ - حیات طیّبه و با صفا«هر کس کار شایسته‌ای انجام دهد خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم.» ۴.۱.۳ - صحت جسم و جانآراسته شدن به برخی از فضائل تاثیر مستقیم در سلامت جسم و روان انسان دارد. «الا بذکرِ الله تطمئن القلوب» «آرامش روحی در پرتو یاد خداوند محقق می‌شود.» «صوموا تصحّوا» پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «روزه بگیرید تا سالم شوید.» و امام سجاد (علیه‌السّلام) فرمودند: «حج و عمره بجا آورید تا بدن‌های شما سالم گردد.» ۴.۱.۴ - روزی فراوانحضرت علی (علیه‌السّلام) فرمودند: «فی سعةِ الاخلاق کنوزُ الارزاق» [۲۰]
آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم، ص۲۵۵، ح ۵۳۸۳، دفتر تبلیغات، چاپ اول، بی تا.
«گنجینه‌های روزی در اخلاق نیک و گشاده‌رویی است.» و در بیان دیگری نیز اداء زکات را موجب ازدیاد روزی دانستند «خداوند زکات را واجب کرد تا سبب ازدیاد روزی شود.» ۴.۱.۵ - بی‌نیازی از مردمانسانی که به فضائل اخلاقی آراسته شده، برای رفع نیاز خویش هیچگاه دست به سوی بندگانی که خود نیازمند بی‌نیاز مطلق هستند دراز نمی‌کند و تنها بر در خانه معبود خویش اظهار نیاز می‌کند. خداوند نیز به اینگونه عبادت‌کنندگان قول داده که قلب آن‌ها را سرشار از بی‌نیازی نماید. امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند در تورات چنین نوشته است: «یابن آدمَ تفرّغ لعبادتی املا قلبَکَ غنا...» [۲۲]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۸۳، ناشر مکتبة الصدوق، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۱ هـ ق.
«ای فرزند آدم برای عبادت من خود را فارغ کن تا قلبت را از بی‌نیازی پرکنم.»۴.۱.۶ - عامل عزت انسان در دنیاحضرت علی (علیه‌السّلام) فرمودند: «چه بسا انسان عزیزی که اخلاق بد او، او را در نظر دیگران ذلیل کند و چه بسا انسان فرومایه‌ای که با اخلاق نیک در جامعه عزیز شود.» ۴.۱.۷ - محبوب شدن در اجتماعامیر مؤمنان (علیه‌السّلام) فرمودند: «چه بسا فرد بی‌مقداری که اخلاق نیکش او را به مقام بالایی در نزد دیگران می‌رساند.» [۲۴]
آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۲۵۵، ح ۵۳۸۸، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
و در بیان دیگری فرمودند: «کسی که حسن خلق داشته باشد، دوست‌داران او زیاد می‌شوند.» [۲۵]
آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص۲۵۵، ح ۵۳۷۵، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
۴.۱.۸ - آبادی سرزمینهاامام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «بدرستی که نیکوکاری و خوش خلقی، سرزمین‌ها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید.» ۴.۲ - آثار معنویبرکات معنوی که از فضایل اخلاقی استحصال می‌شود زیاد است و در این قسمت از بحث اشاراتی به برکات و آثار معنوی فضیلت اخلاقی خواهیم داشت: ۴.۲.۱ - هدایت به رستگاریحضرت علی (علیه‌السّلام) در بیان آثار فضائل اخلاقی فرمودند: «لو کنّا لا نرجوا جنّةً و لا نخشی ناراً و لا ثواباً و لا عقاباً لکان ینبغی لنا ان نُطالبَ بمکارمِ الاخلاق فانّها ممّا تدلّ علی سبیل النّجاح» «اگر به بهشت و ثواب آخرت امیدار نباشیم و از آتش و عذاب جهنم نهراسیم باز هم شایسته است که فضلیت‌های اخلاقی را طلب کنیم؛ زیرا فضائل اخلاقی از چیزهایی است که ما را به راه رستگاری، هدایت می‌کند.» ۴.۲.۲ - محبوبیت نزد پروردگارامام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «بر شما لازم است که مکارم و فضائل اخلاقی را ملتزم شوید، زیرا خداوند آن‌ها را دوست می‌دارد.» و همین‌طور کسی که به این فضائل آراسته شود محبوب پروردگار خواهد بود. ۴.۲.۳ - ارتباط و قرب به خداپیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «خداوند سبحان فضائل اخلاقی را وسیله ارتباط میان خود و بندگانش قرار داده، همین بس که هر یک از شما دست به اخلاقی بزند که او را به خدا مربوط و متصل سازد.» ۴.۲.۴ - پالایش روحامیر مؤمنان (علیه‌السّلام) فرمودند: «خداوند ایمان را واجب کرد تا انسان‌ها را از پلیدی شرک پاک کند و نماز را واجب نمود تا آن‌ها را از کبر منزه سازد.» ۴.۲.۵ - سپری در برابر منکرات«نماز را بپادار، همانا نماز انسان را از فحشاء و منکر باز می‌دارد.» ۴.۲.۶ - آرامش روح«الا بذکر الله تطمئنّ القلوب» «همانا با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.» ۴.۳ - آثار اخرویدر کنار تمام آثار مادی و معنوی، آراسته شدن به فضائل اخلاقی سعادت اخروی را نیز به دنبال دارد که در قرآن کریم و روایات به آن‌ها اشاره شده است. ۴.۳.۱ - بهترین اجر در جهان آخرتخداوند در قرآن می‌فرماید: «هر کس کار شایسته‌ای انجام دهد... پاداش او را در آخرت به بهترین وجه خواهیم داد.» ۴.۳.۲ - فضائل انیس مؤمن در قبرامام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «وقتی مؤمن را در قبر می‌نهند به همراه او شش صورت نورانی داخل قبر می‌شوند و اطراف او را می‌گیرند. یکی از آن‌ها که از دیگران نورانی‌تر است از آن‌ها می‌پرسند، شما کیستید؟ به ترتیب جواب می‌دهند: نماز، زکات، روزه، حج و عمره و نیکی‌هایی که مؤمن به برادرانش رسانده است. سپس از آن صورت نورانی‌تر می‌پرسند، تو که هستی؟ جواب می‌دهد، من ولایت اهل بیت پیغمبرم. ۴.۳.۳ - ایمنی در محشرخداوند در قرآن می‌فرماید: «کسانی که کار نیک انجام دهند پاداشی بهتر از آن می‌بینند و از وحشت و سختی روز قیامت در امانند.» ۴.۳.۴ - ورود به بهشتحضرت علی (علیه‌السّلام) فرمودند: «بهای بهشت عمل صالح است.» [۳۶]
آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، ص۱۵۴، ح ۲۸۷۶.
۵ - اهمیت آراستگی به فضایل اخلاقیبا دقت در این آثار که گزیده‌ای از آثار فضائل اخلاقی است اهمیت آراسته شدن به فضائل روشن‌تر می‌گردد. آراسته شدن به فضائل در دعای پیامبر و اهل بیت (علیهم‌السّلام): به جهت اهمیت فضائل اخلاقی، پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت (علیهم‌السّلام) همواره از خداوند درخواست آراسته شدن به محاسن اخلاق را داشتند، چرا که به فرموده پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) محاسن اخلاق عطایای الهی است، و سالک باید عاجزانه از خداوند بخواهد که به این فضائل آراسته شود. ۶ - ذکر سفارشی در اول نمازهادر کتاب محجة البیضاء نقل شده است که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) همواره در ابتداء نماز این دعا را قرائت می‌کردند: «اللهم اهدنی لاحسن الاخلاق، لا یهدی لاحسنها الا انت...» [۳۸]
فیض کاشانی، محمد محسن، محجة البیضاء، ج۵، ص ۹۲، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ دوم، بی تا.
«پروردگارا مرا به نیکوترین اخلاق هدایتم فرما زیرا جز تو هدایت‌گری به اخلاق نیک نیست.» و در یکی از دعاهای امام سجاد (علیه‌السّلام) نیز اینگونه آمده است: «اللهم صلّ علی محمدٍ و آل محمّد... و هب لی معالی الاخلاق.» [۳۹]
صحیفه کامله سجادیه، دعای مکارم الاخلاق، ص۹۲، مجموعه دعاهای امام زین العابدین (علیه‌السّلام)، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۳۷۰.
۷ - پانویس۸ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فضیلت‌جویی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۹. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|