عضلعَضل، به دو معنا بکار رفته است: یکی به معنای بازداشتن دختر از ازدواج با همتای خود توسط ولیّ و دیگری به معنای سخت گرفتن بر همسر و در تنگنا قرار دادن او در نحوه معاشرت و برخورد. ۱ - معنای لغویعضل در لغت به معنای بازداشتن و در تنگنا قرار دادن آمده است. ۲ - کاربرد فقهیلیکن کاربرد فقهی آن دو معنای متفاوت در دو باب است: ۲.۱ - باب نکاحکاربرد نخست عضل، باب نکاح و عبارت است از این‌که ولیّ، دختر باکره خود را از ازدواج با کفو و همتای خویش به رغم تمایل وی به ازدواج با او بازدارد، بنابر این، بر بازداشتن ولیّ، دختر خود را از ازدواج با غیر کفو، عضل صدق نمی‌کند. مراد از «کفو» همسانی دختر و پسر در اسلام و ایمان است، برخی، توانایی دادن نفقه را نیز بدان افزوده‌اند. گروهی علاوه بر آن، کفو بودن عرفی را نیز ملاک دانسته‌اند؛ بدین معنا که در ازدواج با او، آسیب و خدشه‌ای به آبرو و حیثیت دختر و خانواده‌اش وارد نشود. بنابر این، منع از ازدواج با غیر کفو عرفی نیز عضل به شمار نمی‌رود. همچنین با بازداشتن ولیّ، دختر خود را از ازدواج با کفوی معیّن با وجود کفوی دیگر نیز عضل محقق نمی‌شود. ۲.۲ - باب طلاقکاربرد دیگر عضل به تبع قرآن کریم باب طلاق است، مراد از عضل در این باب آن است که مرد با بد رفتاری و زیر پا نهادن حقوق همسر خود، از قبیل حق همخوابگی، زندگی زناشویی را بر زن سخت گرفته و او را در تنگنا قرار می‌دهد تا وی مجبور شود بعض یا همه داده‌های شوهر را به او ببخشد و از این طریق رضایت او را برای طلاق جلب کند. ۳ - احکام عضل۳.۱ - درباب نکاحدر ثبوت ولایت پدر و جدّ پدری بر دختر باکره در امر ازدواج، دیدگاهها متفاوت است. بنابر قول به ثبوت ولایت، در برخی موارد، ولایت ساقط است و دختر می‌تواند بدون اذن ولیّ شرعی ازدواج کند. عضل از جمله این موارد است که با تحقق آن، ولایت ولیّ ساقط می‌گردد و دختر می‌تواند با همتای خود ازدواج کند، هرچند ولیّ او ناخشنود باشد. بدون شک، عضل با بازداشتن از اصل ازدواج تحقق می‌یابد. آیا در فرض منع از قسمتی از ازدواج، مانند منع از ازدواج موقت، عضل محقق می‌شود یا نه؟ مسئله محل بحث است. البته عضل با منع از ازدواج با همتا در صورت تمایل دختر به ازدواج با او تحقق می‌یابد، هرچند غرض از منع، پیدا شدن همتایی دیگر باشد. در تحقق عضل، فرقی نیست میان این‌که ازدواج به مهر المثل باشد یا به کمتر از آن. بنا بر این، چنانچه ولیّ مانع ازدواج دختر خود به کمتر از مهر المثل، و دختر بدان راضی باشد، عضل تحقق می‌یابد. بنابر قول به ثبوت ولایت ، چنانچه دختر برای ازدواج، مردی و ولیّ، مردی دیگر را برگزیند، آیا گزینش دختر مقدم است یا گزینش ولیّ، مسئله محل اختلاف است. در صورت عضل نیازی به مراجعه به حاکم شرع نیست و دختر می‌تواند بدون رجوع به حاکم شرع اقدام به ازدواج کند. ۳.۲ - در باب طلاقخدای تعالی در قرآن کریم از عضل زوجه نهی کرده است؛ از این رو، این اقدام از سوی زوج محکوم به حرمت است مگر آن‌که زوجه آشکارا مرتکب فاحشه گردد در این صورت عضل او به انگیزه بخشیدن بعض یا همه آنچه زوج به او داده برای رضایت دادن مرد به طلاق، جایز است، در این‌که مقصود از «فاحشه» در آیه شریفه چیست؟ دیدگاهها مختلف است؛ زنا، هر گناهی که موجب حدّ گردد و هر گناهی. [۱۸]
الانوار اللوامع، ج۱۰، قسم ۱، ص۳۶۹ .
۴ - پانویس۵ - منبعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج۵، ص۳۹۶. |