خرانهخَرانه، خَرانه، قصری از دوره امویان در اردن است. ۱ - موقعیت جغرافیاییاین بنا در حدود شصت‌کیلومتری جنوب‌شرقی عَمّان /امان و در هجده کیلومتری مغرب قُصَیر عَمرَه، در بیابانی پوشیده از سنگ سیاه (بازالت) قرار گرفته‌است (پترسن، ذيل مادّه) [۱]
Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford ۱۹۶۹ Repr New York ۱۹۷۹، ج۱، بخش ۲، ص۴۴۸.
[۲]
The Dictionary of art, ed Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸، ذیل"Qasr Kharana".
این بنا را قصر الحرّانه [۳]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۲۰۰، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱.
نیز نامیده‌اند، احتمالا به این سبب که حَرَّه در عربی به معنی سرزمین پوشیده از سنگ سیاه است که گویی با آتش سوخته است [۴]
ابن‌منظور،اسان العرب، ج ۳، ص ۱۱۶
. خرانه در موقعیتی سوق‌الجیشی و در محل تلاقی چند وادی در صحرای اردن قرار گرفته است. [۵]
فردریک جوارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج۳، ص۱۱۰، تعریب بهاءالدین طوقان، بغداد (۱۹۳۵/۱۳۵۲).
[۶]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۲۰۰، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱.
۲ - پیشینه بنااولین کاوش در قصر خرانه در ۱۳۱۴ انجام گرفت، اما مهم‌ترین مدرک درباره تاریخ این بنا را موریس در کاوش های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۴/۱۹۰۵ـ ۱۹۰۶ یافت، که کتیبه‌ای به خط کوفی بر دیوار یکی از اتاق های طبقه بالا در طرف غربی بنا بود. براساس این کتیبه، یکی از نزدیکان ولید اموی، به نام عبدالملک‌بن عمر، در محرّم ۹۲، هنگام بازگشت از مکه در این محل بیتوته کرده بوده‌است. [۷]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱.
[۸]
Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford ۱۹۶۹ Repr New York ۱۹۷۹، ج۱، بخش ۲، ص۴۴۷ـ ۴۴۸.
قصر خرانه تا هنگام وقوع زلزله در ۱۳۰۶ش کاملا سالم بود اما در این رخداد شکاف عریضی در گوشه شمال‌غربی آن پدید آمد [۹]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۲۰۳، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱.
. کاوش های سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ش در این بنا پیشینه آن را تا دوره اموی تأیید کرده ولی کاربری آن را دقیقآ روشن نکرده است. [۱۰]
The Dictionary of art, ed Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸، ذیل"Qasr Kharana".
۳ - شکل بناشکل بنا چهارگوش به ابعاد حدود ۳۵ متر [۱۱]
Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh ۱۹۹۴، ص ۳۸۵
و مصالح عمده آن لاشه سنگ با ساروج است (پترسن، ذیل مادّه،؛). از تیرهای چوبی در بنا برای افزایش مقاومت آن در مقابل زلزله استفاده شده است. [۱۲]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، ج۱، ص۲۰۰، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱.
[۱۳]
J S A Ilayan, "The development of structural concept and the architectural form in Qasr Kharana", Unesco, ۲۰۱۰ Retrieved Aug۳۱, ۲۰۱۰, from http://www Unescoorg/ archi ۲۰۰۰/pdf/ ilayanpdf، ج۱، ص۲.
درون دیوارها منفذهای نسبتاً باریکی تعبیه شده‌است. [۱۴]
جعفر حسنی، «قصور الامویین فی‌الدیار الشامیة»، ج۱، ص۲۲۵، مجلة‌المجمع‌العلمی‌العربی، ج ۱۷، ش ۵ و ۶ (جمادی‌الاولی و جمادی‌الآخره ۱۳۶۱).
این روزنها را محلهای تیراندازی یا مَزغَل دانسته، اما ونتوری آن‌ها را که ضربدری طراحی شده و مانع ورود غبار و باعث تنظیم نور خورشید می‌شده‌اند، وسیله تهویه هوا دانسته است. [۱۵]
J S A Ilayan, "The development of structural concept and the architectural form in Qasr Kharana", Unesco, ۲۰۱۰ Retrieved Aug۳۱, ۲۰۱۰, from http://www Unescoorg/ archi ۲۰۰۰/pdf/ ilayanpdf، ج۱، ص۴.
در هر چهار گوشه بنا، برجی مدور (باستیان) و در مرکز دیوارهای شرقی، غربی و شمالی نیز برجهایی با قاعده نیم‌دایره قرار دارد. [۱۶]
طرح ۱۴/۷، Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh ۱۹۹۴، ج۱، ص۵۶۸.
تنها ورودی بنا در دیوار جنوبی، میان دو برج با قاعده یک‌چهارم دایره قرار گرفته و پنجره بزرگی در بالای آن تعبیه شده‌است. کتیبه سنگی ورودی بنا به خط یونانی و با بهره‌گیری از سبک معماری بیزانس، یعنی ساخت چهار یا پنج اتاق گرداگرد تالار، گواهی بر پیشینه بیزانسی این بناست. [۱۷]
لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱.
[۱۸]
J S A Ilayan, "The development of structural concept and the architectural form in Qasr Kharana", Unesco, ۲۰۱۰ Retrieved Aug۳۱, ۲۰۱۰, from http://www Unescoorg/ archi ۲۰۰۰/pdf/ ilayanpdf، ج۱، ص۲.
اگرچه این بنا چنان با ویژگی های معماری ساسانی ، چون فراوانی ملاط و پنجره‌های هلالی و تالار گنبددار عجین است که بعضی آن را بنایی ساسانی یا حداقل تحت‌تأثیر ساسانیان دانسته‌اند. [۱۹]
Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford ۱۹۶۹ Repr New York ۱۹۷۹، ج۱، بخش ۲، ص۴۴۸.
[۲۰]
جان هواگ و هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ج۱، ص۳۰، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۸۴ش.
بعد از ورودی دالان و در هر طرف آن، یک اتاق با سقف گنبدی قرار دارد (پترسن، ذیل مادّه،؛). این دالان به حیاط چهارگوش مرکزی قصر به ابعاد دوازده متر، راه دارد. [۲۱]
The Dictionary of art, ed Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸، ذیل"Qasr Kharana".
در حیاط بنا، مخزن کوچکی برای گردآوری آب باران و در دو گوشه حیاط، پلکانی برای اتصال به طبقه دوم و پشت‌بام تعبیه شده است. [۲۲]
جان هواگ و هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ج۱، ص۳۰، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۸۴ش.
در چهار جانب حیاط و در دو طبقه، ۶۱ اتاق با ابعاد مختلف قرار دارد. [۲۳]
The Dictionary of art, ed Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸، ذیل"Qasr Kharana".
اتاقهای دو طرف دالان و طبقه پایین ساده و احتمالا انبار (پترسن، ذیل مادّه،؛) یا اصطبل [۲۴]
Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh ۱۹۹۴، ج۱، ص۳۳۳.
بوده‌اند. مهم‌ترین اتاق، تالار پذیرایی است که در طبقه دوم و روی ورودی بنا واقع شده و در گذشته، گنبدی روی آن قرار داشته‌است. پنجره بالای ورودی، مربوط به این تالار است. [۲۵]
جان هواگ و هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ج۱، ص۳۰، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۸۴ش.
اتاقهای طبقه بالا با تزیینات گچ‌بری قالبی شبیه آرایه‌های قصر اُخَیضَر، و شماری قاب‌بندی های کنده‌شده در دیوارها آراسته شده‌اند. هنوز روی قسمت‌هایی از دیوارها آثار نقاشی های رنگی با نقوش گیاهی موجود است. طاق اتاقها نیز قوسی‌شکل است. [۲۶]
The Dictionary of art, ed Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸.
[۲۷]
جعفر حسنی، «قصور الامویین فی‌الدیار الشامیة»، ج۱، ص۲۲۵، مجلة‌المجمع‌العلمی‌العربی، ج ۱۷، ش ۵ و ۶ (جمادی‌الاولی و جمادی‌الآخره ۱۳۶۱).
اتاقها به سبب ساخته‌شدن به شکل خانه‌های کوچک، به بیت معروف‌اند. [۲۸]
Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford ۱۹۶۹ Repr New York ۱۹۷۹، ج۱، بخش ۲، ص۴۴۷ـ ۴۴۸.
۴ - کارکرد بنادرباره کارکرد بنا، به‌رغم شهرت آن به قصر، نظرهای متفاوتی ابراز شده است. بیشتر به نظر می‌رسد این بنا منزلگاهی برای اقامت کوتاه‌مدت بوده‌است. ویژگی ساده و خشن بنا، از جمله نداشتن پنجره در دیوارهای خارجی اتاقها، فضای نیم‌تاریک و سرد، نبودن نشانی از اثاثیه در اتاقها، پیش‌بینی نکردن تمهیدی برای رساندن آب جاری به آن‌ها و اصولا ابهام درخصوص منبع آب بنا، همچنین دسترسی به بسیاری از این اتاق ها از طریق اتاق های مجاور، که به حریم خصوصی ساکنان لطمه می‌زده است، می‌توانند شواهدی بر این امر باشند [۲۹]
Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh ۱۹۹۴، ج۱، ص۳۸۷.
.________________________________________ منابع : (۱) ابن‌منظور، لسان العرب. (۲) فردریک جوارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، تعریب بهاءالدین طوقان، بغداد (۱۹۳۵/۱۳۵۲). (۳) جعفر حسنی، «قصور الامویین فی‌الدیار الشامیة»، مجلة‌المجمع‌العلمی‌العربی، ج ۱۷، ش ۵ و ۶ (جمادی‌الاولی و جمادی‌الآخره ۱۳۶۱). (۴) لنکستر هاردینگ، آثارالاردن، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ۱۹۷۱. (۵) جان هواگ و هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۸۴ش. (۶) Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford ۱۹۶۹ Repr New York ۱۹۷۹. (۷) The Dictionary of art, ed Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸. (۸) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh ۱۹۹۴. (۹) J S A Ilayan, "The development of structural concept and the architectural form in Qasr Kharana", Unesco, ۲۰۱۰ Retrieved Aug۳۱, ۲۰۱۰, from http://www Unescoorg/ archi ۲۰۰۰/pdf/ ilayanpdf. (۱۰) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture, London ۱۹۹۶. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خَرانه »، شماره ۶۹۷۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|