خرانقخَرانَق، بخش و مرکز بخشی در شهرستان اردکان . است ۱ - ویژگی های جغرافیایی بخش خَرانقبخش خَرانق. در مشرق شهرستان اردکان در شمال استان یزد قرار دارد و از شمال به شهرستان نائین، از مشرق به شهرستان طبس ، از جنوب به شهرستان بافق و از مغرب به بخش مرکزی شهرستان اردکان محدود می‌شود. [۱]
مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۷۹ش.
[۲]
مقیاس تقریبی ۰۰۰، ۷۰۰، ۱:۱، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
این بخش مشتمل است بر دو دهستانِ رباطات، به مرکزیت رباط پشت بادام و زرین، به مرکزیت آبادی توت. [۳]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵، ذیل «استان یزد»، تهران ۱۳۸۵ش .
مرکز بخش آبادی خرانق است [۴]
رجوع کنید به ادامه مقاله
. خرانق یکی از وسیع‌ترین، کم تراکم‌ترین و خشک‌ترین بخشهای کشور است. این بخش با وسعتی بالغ بر هجده هزار کیلومترمربع، وسیع‌تر از استانهای اردبیل و گیلان و چند استان دیگر است. [۵]
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور ۱۳۸۵، ج۱، ص۵۷، تهران ۱۳۸۶ش.
[۶]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۵۴، ۱۳۸۱ش.
سطح آن غالبآ دشت های نسبتآ هموار و پوشیده از شن های روان است و به جز چند ناهمواری از رشته‌کوه های منفرد مرکز ایران، ارتفاعات مهمی در خرانق ممتد نیست. دُربید در شمال غربی و هامانه در جنوب خرانق (ارتفاع بیش از سه هزار متر) و کوههای ساغند در جنوب رباط پشت بادام (ارتفاع ۲۳۵۰ متر) و چاه جوله (ارتفاع ۲۲۹۳ متر) مهم‌ترین ناهمواری های بخش‌اند که بیش‌تر روستاها را در خود جای داده‌اند و از مناطق عمده دامپروری بخش به شمار می‌روند. [۷]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱، ص۵۴۹، تهران ۱۳۶۸ـ ۱۳۷۹ش.
[۸]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۵۸ و نقشه ۴ و ۵، ۱۳۸۱ش.
۲ - آب و هوای خرانقآب و هوای خرانق گرم و خشک است. میانگین دما در قسمت های مختلف بخش بیش از ْ۱۵ و میزان بارش سالیانه کمتر از ۱۰۰ میلیمتر است. در مناطق کوهستانی بخش، به ویژه در بخش غربی میانگین دما بیش از ْ۱۵ و میزان بارش بیش از ۲۵۰ میلیمتر است. [۹]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۵۴ و نقشه ۲ و ۳، ۱۳۸۱ش.
این بخش با کمبود منابع آبی سطحی و زیرزمینی روبه‌روست و رود خرانق که از ارتفاعات پیرامون آبادی خرانق سرچشمه می‌گیرد و به کویر درانجیر منتهی می‌شود، رود فصلی است. [۱۰]
عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۲، ص۲۰۵، تهران ۱۳۶۸ـ ۱۳۷۹ش.
[۱۱]
مقیاس تقریبی ۰۰۰، ۷۰۰، ۱:۱، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
بخش خرانق در ۱۳۱۶ش در استان یزد تشکیل و از ۱۳۲۴ش جزو شهرستان اردکان شد. [۱۲]
ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵، ذیل «استان یزد»، تهران ۱۳۸۵ش (.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۳۱۹۵ تن و تراکم نسبی جمعیت ۱۶ر۰ تن در هر کیلومترمربع بوده است. [۱۳]
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور ۱۳۸۵، ذیل «استان یزد»، تهران ۱۳۸۶ش.
[۱۴]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۵۸، ۱۳۸۱ش.
در خرانق منابع معدنی و زیرزمینی غنی وجود دارد. معدن اورانیوم خرانق، از بزرگ‌ترین معادن خاورمیانه، در جنوب آبادی ساغند قرار دارد؛ علاوه بر آن، معدن چادُرمَلو در جنوب شرقی آبادی خرانق و معدن سنگ باریت حاجی‌آباد از معادن مهم بخش است. [۱۵]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۶۱، ۱۳۸۱ش.
[۱۶]
عبدالرفیع حقیقت، فرهنگ تاریخی و جغرافیائی شهرستانهای ایران، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۷]
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور ۱۳۸۵، ذیل «استان یزد»، تهران ۱۳۸۶ش.
۳ - دیگر آبادی های بخش خرانقدر بخش خرانق آبادی های قدیمی متعدد و آثار فراوانی وجود دارد، از جمله رباط پشت بادام؛ آبادیهای انجیره (یا آبخیزه) و ساغند که ابن‌خرداذبهو مقدسی از آن نام برده‌اند. آبادی ساغند در ۵۵ کیلومتری مشرق آبادی خرانق واقع و دارای آثاری قدیمی چون قلعه اللّه‌آباد (از آثار سده‌های هفتم یا هشتم)، کاروان‌سرا و امامزاده شاه قاسم است؛ آبادیهای مُغِستان با قلعه‌ای کهن، شهرنو با آب‌انبار قدیمی و توت با برجی از دوره قاجار نیز از آبادیهای قدیمی بخش خرانق به شمار می‌رود. [۲۰]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش، ج۷۳، ص۲۳، ۲۵ـ۲۶، ۳۹، ۴۳.
[۲۱]
قلاع و استحکامات نظامی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، ج۱، ص۲۳۷ـ ۲۳۸، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۵ش.
در این بخش کاروان سراهای فراوانی وجود دارد و به سبب کثرت این کاروان‌سراها، نام رباطات نیز به آن اطلاق شده است. [۲۲]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۷۳، ص۱۹، ۱۳۸۱ش.
[۲۳]
ناصر پازوکی‌طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/ ۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۴۶۰، تهران ۱۳۸۴ش.
۴ - آبادی خرانقآبادی خرانق، مرکز بخش خرانق، در حدود ۶۵ کیلومتری مشرق اردکان و ۸۰ کیلومتری شمال شرقی یزد، در مسیر راه اصلی یزد ـ مشهد قرار دارد. [۲۴]
مقیاس تقریبی ۰۰۰، ۷۰۰، ۱:۱، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
این آبادی که در ارتفاع ۱۷۲۰ متری و کنار رود خرانق قرار دارد، از سه طرف با کوه احاطه شده‌است و از مشرق به نمکزار میان خرانق و ساغند محدود می‌شود. [۲۵]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۶۲، ۱۳۸۱ش.
خرانق از دو قنات دائمی خرانق و مهواد بهره می‌برد، با این حال به جز باغ های محدود، کشاورزی عمده‌ای ندارد. صنایع دستی مهم آن‌جا قالی‌بافی با طرحهای یزدی و کاشانی است. [۲۶]
۲۶۱، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، ج۱، ص۲۵۴، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ش.
جمعیت آن در سرشماری ۱۳۸۵ش، ۴۳۳ تن بوده است. اهالی آن‌جا شیعه‌اند و به فارسی با گویش یزدی سخن می‌گویند. [۲۷]
مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور ۱۳۸۵، تهران ۱۳۸۶ش.
[۲۸]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش.
[۲۹]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۶۲، ۱۳۸۱ش.
۵ - پیشینه خرانقگفته می‌شود سابقه آبادی خرانق بیش‌تر از شهر یزد است. [۳۰]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۶۳، ۱۳۸۱ش.
نام آن در اصل خُورنُق و احتمالا از سکونتگاه‌های زردشتیان بوده است. [۳۱]
رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران، ج۱۰، ص۷۶.
در میان اهالی خرانق مشهور است که این آبادی سابقآ خَبَرْنَق نام داشت که برگرفته از نام فردی زردشتی است. [۳۲]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۶۳، ۱۳۸۱ش.
یزدیها به آن خُرُونُق می‌گویند. [۳۳]
جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
به گفته مستوفی‌بافقی که کتابش را در سده یازدهم تألیف کرده، رباط و دیه خرانق را در حدود چهار هزار سال قبل، فردی به نام خورافروز بنا کرده و خورنق نامیده و به سبب کثرت استعمال به خرانق مشهور شده است [۳۴]
محمدمفيدبن محمود مستوفى بافقى، جامع مفيدى، چاپ ايرج افشار، ج ۳، تهران ۱۳۴۰ش؛ج ۳، ص ۶۶۲
. از وضع خرانق در پیش از اسلام اطلاع دقیقی در دست نیست. به نظر می‌رسد مکان آبادی خرانه یا خزانه که مؤلفان جغرافیایی اوایل دوره اسلامی در نوزده فرسخی یزد به نیشابور ــمیان انجیره و ساغند، در شش فرسخی انجیره و دوازده فرسخی ساغندــ از آن نام‌برده‌اند [۳۶]
ابن‌حوقل، المسالک و الممالک، ج۱، ص۴۰۷ـ۴۰۸.
با آبادی فعلی خرانق مطابقت داشته باشد. بنابر گزارش ها، در این دوره در خرانق دویست سکنه، قلعه، کشت و زرع و باغ وجود داشت. [۳۸]
ابن‌حوقل، المسالک و الممالک، ص ۴۰۷ـ۴۰۸.
۶ - مسیر حرکت امام رضاخرانق در مسیر حرکت امام رضا علیه‌السلام به خراسان بود. [۴۰]
«خورانق ستاره‌ای در کویر: گزارشی از روستای خورانق، محل مرکز مطالعات و همکاری‌های بین‌المللی»، دهیاریها، سال ۲، ش ۸ (تیر ۱۳۸۳).
[۴۱]
ایرج افشار، «کتیبه‌ای از قرن ششم در خرانق: اطلاعی مهم از گذرگاه حضرت ثامن‌الائمة» یغما، ج۱، ص۶۵۰ـ۶۵۱، سال ۱۹، ش ۱۲ (اسفند ۱۳۴۵).
[۴۲]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، ج۷۳، ص۲۰، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش.
در سده‌های هشتم و نهم، جاده خرانق در مسیر خراسان رونق داشت. [۴۳]
جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۴۳، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
در اوایل سده یازدهم، رباط خرانق محل جنگ مهاجمان ازبکی که از خراسان به یزد می‌رفتند با علیقلی‌خان شاملو، حاکم یزد، بود که به شکست ازبکان انجامید. [۴۴]
اسکندرمنشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۵۲۵ـ ۵۲۶.
پس از آن، کاروانهای میان یزد و خراسان قرنها از این رباط استفاده می‌کردند. [۴۵]
علی سپهری اردکانی، نگاهی به تاریخ اردکان، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱، ج ۱، اردکان ۱۳۶۴ش.
[۴۶]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، ج۷۳، ص۱۹، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش.
در دوره پهلوی، خرانق با جمعیتی بالغ بر شش صد تن، قصبه بخش خرانق با هجده آبادی بود، از صحاری آن‌جا زیره سیاه به دست می‌آمد و مردم آن کرباس‌بافی داشتند. [۴۷]
ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج۳، ص۲۷۶، ج ۳، تهران ۱۳۳۱ش.
[۴۸]
رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران، ج۱۰، ص۷۷.
امروزه بافت هسته اصلی خرانق، قدیمی است اما در مجاورت راه یزد ـ مشهد بافت جدیدی شکل گرفته است. [۴۹]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۱، ص۲۶۳، ۱۳۸۱ش.
۷ - آثار خرانقاز آثار خرانق اینهاست: مسجدجامع قدیمی با سنگ قبری به تاریخ ۴۹۹، منار جنبان با قدمتی بیش از ۱۵۰ سال، قلعه خرانق با شش برج برای حفاظت در برابر مهاجمان، کاروان‌سرای چهار ایوانی با مصالح آجری متعلق به دوره صفوی ــ بازسازی شده در دوره قاجار، مَشْهَدَک یا مَشْهَدُک در نزدیکی گورستان خرانق که به عقیده اهالی محل نماز امام رضا علیه‌السلام بود، دو سنگ قبر از سده هشتم، مزار باباخادم و آب‌انبار. [۵۰]
قلاع و استحکامات نظامی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، ج۱، ص۲۳۸، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۵ش.
[۵۱]
محمدیوسف کیانی و ولفرام کلایس، فهرست کاروانسراهای ایران، ج۱، ص۱۸۳، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۶۸ش.
[۵۲]
ایرج افشار، «کتیبه‌ای از قرن ششم در خرانق: اطلاعی مهم از گذرگاه حضرت ثامن‌الائمة» یغما، ج۱، ص۱۷۰ـ ۱۷۱، سال ۱۹، ش ۱۲ (اسفند ۱۳۴۵).
[۵۳]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ش.
[۵۴]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، ج۷۳، ص۲۰، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش.
[۵۵]
«خورانق ستاره‌ای در کویر: گزارشی از روستای خورانق، محل مرکز مطالعات و همکاری‌های بین‌المللی»، ج۱، ص۵۰ـ۵۱، دهیاریها، سال ۲، ش ۸ (تیر ۱۳۸۳).
کاروان سراهای سنگی (متعلق به دوره مغول ) و شاه‌عباسی و یزدیها در انجیره، قلعه قدیمی در آبادی دُرْبید و امامزاده پیرغیب در آبادی هامانه از آثار پیرامون آبادی خرانق است. [۵۶]
ناصر پازوکی‌طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/ ۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، ج۱، ص۴۶۰ـ۴۶۴، تهران ۱۳۸۴ش.
[۵۷]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، ج۷۳، ص۱۹، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش.
۸ - منابع(۱) ابن‌حوقل، المسالک و الممالک. (۲) ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک. (۳) اسکندرمنشی، تاریخ عالم آرای عباسی. (۴) اصطخری، مسالک الممالک. (۵) ایرج افشار، «کتیبه‌ای از قرن ششم در خرانق: اطلاعی مهم از گذرگاه حضرت ثامن‌الائمة» یغما، سال ۱۹، ش ۱۲ (اسفند ۱۳۴۵). (۶) همو، یادگارهای یزد، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۴ش. (۷) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج ۳، تهران ۱۳۳۱ش. (۸) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر ۱۳۸۵، تهران ۱۳۸۵ش (. (۹) همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران ۱۳۸۲ش. (۱۰) ناصر پازوکی‌طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/ ۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش. (۱۱) جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش. (۱۲) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران ۱۳۶۸ـ ۱۳۷۹ش. (۱۳) عبدالرفیع حقیقت، فرهنگ تاریخی و جغرافیائی شهرستانهای ایران، تهران ۱۳۷۶ش. (۱۴) «خورانق ستاره‌ای در کویر: گزارشی از روستای خورانق، محل مرکز مطالعات و همکاری‌های بین‌المللی»، دهیاریها، سال ۲، ش ۸ (تیر ۱۳۸۳). (۱۵) رزم‌آرا، جغرافیای نظامی ایران. (۱۶) علی سپهری اردکانی، نگاهی به تاریخ اردکان، ج ۱، اردکان ۱۳۶۴ش. (۱۷) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ش. (۱۸) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :۷۳ کویر در انجیر، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، ۱۳۶۰ش. (۱۹) قلاع و استحکامات نظامی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۵ش. (۲۰) محمدیوسف کیانی و ولفرام کلایس، فهرست کاروانسراهای ایران، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۶۸ش. (۲۱) مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور ۱۳۸۵، تهران ۱۳۸۶ش. (۲۲) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :۱۳۸۵ نتایج تفصیلی کل کشور، ۱۳۸۵ش. (۲۳) محمدمفيدبن محمود مستوفى بافقى، جامع مفيدى، چاپ ايرج افشار، ج ۳، تهران ۱۳۴۰ش؛ (۲۴)مقدسی، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم. (۲۵) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۱:۲، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، ۱۳۷۹ش. (۲۶)نقشه راهنمای استان یزد، مقیاس تقریبی ۰۰۰، ۷۰۰، ۱:۱، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خَرانَق »، شماره ۶۹۷۲. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|