حرازحَراز، ناحیه‌ای وسیع و کوهستانی در کشور یمن است. ۱ - معرفی اجمالیاین ناحیه در مغرب صنعا و میان صنعا و حُدیده قرار دارد و چون از بلندترین نواحی یمن به شمار می‌آید، در گذشته پناهگاه گروههای مختلف، به‌ویژه اسماعیلیان ، بوده است. ساختمان این ناحیه منشأ آتشفشانی دارد و از مواد بازالت و گرانیت تشکیل شده و بنابر جدیدترین تقسیم‌بندی سیاسی کشور یمن، در شهرستان (مدیریه) های بنی‌مَطَر ، حَیمه داخلیه ، حیمه خارجیه ، مناخه و صَعْفان ، در استان (محافظه) های صنعا و حدیده، گسترده است. [۱]
ابراهیم احمد مقحفی، معجم‌المدن و القبائل الیمنیة، ذیل ماده حراز، صنعا ۱۹۸۵.
[۲]
عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، ج۱، ص۲۱.
[۳]
اسماعیل اکوع، مخالیف‌الیمن، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸.
[۴]
اطلس الجمهوریة الیمنیة و العالم، ج۱، ص۲۴.
۲ - ناحیه جغرافیاییاین ناحیه از شمال به وادی سُرْدُد ، از جنوب به وادی سِهام ، از مشرق به ناحیه حیمه و از مغرب به ناحیه بنی‌سعد محدود است و از مجموعه‌ای ارتفاعات مانند صعفان، مَسار ، بیح ، شبام ، بنی‌اسماعیل و حراز (میانگین ارتفاع کوهها: سه‌هزار متر) تشکیل شده است. [۵]
عدنان ترسیسی، بلاد سبأ و حضارات العرب الاولی، ج۱، ص۴۴۰.
[۶]
عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، ج۱، ص۴۱۰.
[۷]
هانس هلفریتس، الیمن من‌الباب الخلفی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۲.
حراز نسبتآ مرطوب است و این رطوبت و بارش، از بادهای جنوب‌شرقی تأثیر می‌پذیرد. آب و هوا و خاک مناسب، آنجا را ناحیه‌ای حاصلخیز ساخته است. در آن قهوه ، گندم ، جو، حبوبات و انواع میوه کشت می‌شود. پرورش دام و منابع سرشار زیرزمینی، مانند طلا، موجب شکوفایی اقتصادی آنجا شده است. [۸]
عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، ج۱، ص۴۱۱.
[۹]
احمد وصفی زکریا، رحلتی الی‌الیمن، ج۱، ص۱۳۵ـ ۱۳۶.
[۱۰]
احمد وصفی زکریا، رحلتی الی‌الیمن، ج۱، ص۱۶۹.
[۱۱]
هانس هلفریتس، الیمن من‌الباب الخلفی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۲.
[۱۲]
حسین احمد سیاغی، معالم الآثار الیمنیة، ج۱، ص۱۲۲.
قرارگرفتن ناحیه حراز میان صنعا و حدیده و برقراری ارتباط میان این دو شهر مهم، اهمیت سوق‌الجیشی به آن بخشیده است. [۱۳]
عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، ج۱، ص۴۱۰.
[۱۴]
احمد وصفی زکریا، رحلتی الی‌الیمن، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷.
۳ - مناخهمناخه از قدیم مقر حکومتی و مهم‌ترین شهر ناحیه حراز بوده است. شهرهای مهم ناحیه، مسار ، عطاره ، حمید ، مِتْوَح ، شبام ، لَکَمه ، موزه ، اَسِل ، بِرار ، اِمْقَه یا قُصَیبَه و حَجَیلَه ، و وادیهای مهم آن حار، اِدْروب ، حِجان ، حمام ، دایان ، قصیه ، حجیله و مفحق‌اند . [۱۵]
عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، ج۱، ص۴۱۰ ـ ۴۱۱.
[۱۶]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه حراز
از جمعیت ناحیه در سالهای اخیر اطلاع دقیقی در دست نیست. به گفته مَقْحَفی در ۱۳۶۳ش/۱۹۸۴، جمعیت ناحیه حدود ۰۰۰، ۸۷ تن بوده است. [۱۷]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه حراز
۴ - پیشینه حراز در دوران باستاناز پیشینه حراز در دوران باستان اطلاع چندانی نیست. نام هَوْزَن که در کتیبه‌ای باستانی آمده است، بر ناحیه حراز دلالت می‌کند. [۱۸]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل ماده حراز .
در سده‌های اولیه اسلامی، حراز یکی از مِخلافهای یمن بود که در کنار هوزن قرار داشت. [۱۹]
یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۱.
[۲۰]
یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۱۸.
[۲۱]
یاقوت حموی، ذیل مادّه.
به گفته ابن‌خرداذبه ، [۲۲]
ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۱۴۲.
حراز و هوزن باهم یک مخلاف را تشکیل می‌دادند. این نظر را مقدسی نیز در سده چهارم [۲۳]
مقدسی، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲.
تأیید کرده است. دقیق‌تر از آنها، ابن‌حائک همدانی ، مؤلف سده سوم، [۲۴]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۱۲۲ـ ۱۲۳.
[۲۵]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۰۹.
گفته است که سرزمین حراز هفت ناحیه به نامهای هوزن ، کرار ، صَعْفان ، مسار ، لهاب ، مجِّیع و حراز، و [[|مُسْتَحْرِزَه]] دارد و گاهی حراز و هوزن نامیده می‌شود. این سرزمین، بسیار حاصلخیز و دارای دژهای استواری چون شبام، مسار، حراز، مستحرزه ، مسجدی بر بالای کوه شبام و بازار میوه بود. [۲۶]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۱۲۲.
[۲۷]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۰۹.
[۲۸]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۳۸.
حراز و هوزن فرزندان عوف‌بن عدی بودند و نسبشان به حِمْیربن سَبَأ (حمیر بزرگ) می‌رسید. حناتله ، لُعف و نَشْق از تیره‌های ساکن ناحیه حراز به شمار می‌آمدند که به عربیِ نه چندان فصیح سخن می‌گفتند. [۲۹]
ابن‌کلبی، نسب مَعَدّ و الیمن‌الکبیر، ج۲، ص۵۳۴ـ ۵۳۹.
[۳۰]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۰۹.
[۳۱]
ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، ج۱، ص۲۴۸.
[۳۲]
ابن‌حزم، جمهرة انساب‌العرب، ج۱، ص۴۳۲ـ ۴۳۵.
[۳۳]
محمدبن موسی حازمی همدانی، عجالة المبتدئ و فضالة المنتهی فی‌النسب، ج۱، ص۷۵ـ۷۶.
۵ - شورش برضد خلافت هارونالرشیددر ۱۷۹، در حراز شورشی نافرجام برضد خلافت هارون‌الرشید و نمایندگان وی در یمن درگرفت. [۳۴]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۴۱۲.
در ۲۹۷، امام هادی الی‌الحق، از امامان زیدی ، با سپاهی به حراز رفت و بسیاری از اسماعیلیان را کشت. [۳۵]
علی‌بن محمد عباسی علوی، سیرةالهادی الی الحق یحیی‌بن الحسین علیه و آله‌السلام، ج۱، ص۳۹۵.
در ۳۴۵، اسمربن یوسف‌بن ابی‌الفتوح خولانی ، در مخالفت با آل‌یعفر ، به حراز لشکر کشید، اما شکست خورد. [۳۶]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۲۲۲.
۶ - صلیحیاندر سده پنجم، صُلَیحیان در ناحیه حراز قدرت یافتند. مؤسس این سلسله، علی‌بن محمد صلیحی بود که در ۴۳۹ در کوه مَسار قلعه‌ای ساخت و حراز را مرکز دعوت خود قرار داد. [۳۷]
محمد بن مالک حمادی، کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، ج۱، ص۸۱ـ۸۲.
[۳۸]
ابن‌مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض‌الحجاز، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۳۷، المسماة تاریخ المستبصر.
[۳۹]
حسین‌بن فیض‌الله همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصُّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، ج۱، ص۷۵ـ۷۶.
در ۴۶۰ گروهی از قبایل حراز، که در صدد تصرف قلعه مسار بودند، به اطاعت دولت صلیحی درآمدند. [۴۰]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۲۵۸.
[۴۱]
حسین‌بن فیض‌الله همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصُّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۱۹.
با پایان یافتن حکومت صلیحیان در ۵۳۲، اهالی حراز به اسماعیلیه حافظی پیوستند و علی‌بن حاتم ، پیشوای دعوت حافظی ، حراز را ضمیمه قلمرو خود ساخت. [۴۲]
دفتری، ج۱، ص۲۷۶.
[۴۳]
دفتری، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۱.
از ۵۶۱ تا ۵۶۴، درگیریهای متعددی میان اسماعیلیان حافظی و طیبی یمن روی داد، که در نهای ت علی بن‌حاتم بر حاتم‌بن‌ابراهیم حامدی ، پیشوای اسماعیلیه طیبی ، غلبه کرد. حاتم‌بن ابراهیم به حراز رفت و چند قلعه را تسخیر و سپس آنها را مستحکم کرد و با انتخاب قلعه حُطَیب به عنوان مرکز دعوت خود، عده‌ای از ساکنان حافظی حراز را پیرو اسماعیلیان طیبی ساخت. [۴۴]
حسین‌بن فیض‌الله همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصُّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، ج۱، ص۲۷۵ـ ۲۷۸.
[۴۵]
دفتری، ج۱، ص۲۸۷ـ۲۸۸.
با مرگ حاتم در ۵۶۹، فرزندش علی به جای وی نشست و در پی مخالفتهای محلی با ادامه دعوت طیبی، علی مرکز خود را از حراز به صنعا منتقل ساخت و با استقبال هَمْدانیهای شهر روبه‌رو شد. [۴۶]
حسین‌بن فیض‌الله همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصُّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، ج۱، ص۲۸۳.
[۴۷]
دفتری، ج۱، ص۲۸۸.
از این زمان تا اواسط سده نهم که حراز دوباره مرکز دعوت طیبی گردید، چند واقعه مهم در حراز روی داد، از جمله شورشهای گسترده در سالهای ۷۳۱ تا ۷۴۶، لشکرکشی نافرجام امام صلاح‌الدین به حراز در ۷۹۰، و تسخیر قسمت عمده حراز و قلاع آن از سوی علی‌بن صلاح‌الدین در ۸۰۴. [۴۸]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۵۳۴.
[۴۹]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۵۵۹.
[۵۰]
دفتری، ج۱، ص۲۸۸ـ ۲۸۹.
۷ - سلطه عثمانیها در یمنسلطه عثمانیها بر یمن از اواسط سده دهم آغاز شد. در این زمان، حراز قضائی در سنجق صنعا در ولایت یمن به شمار می‌رفت. [۵۱]
شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، ذیل مادّه حراز.
در ۹۴۴، امام شرف‌الدین‌بن شمس‌الدین بسیاری از قسمتهای ناحیه حراز و دو سال بعد قلعه مسار را تصرف کرد. [۵۲]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۶۸۳.
[۵۳]
محمدبن عمر طیب بافقیه، تاریخ الشَحْر و اخبارالقرن العاشر، ج۱، ص۲۶۷ـ ۲۶۸.
چندی بعد، حاکم حراز در درگیری میان شرف‌الدین و فرزندش، مطهر، جانب امام را نگه داشت. [۵۴]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۶۹۲ـ۶۹۳.
در ۹۷۳، رضوان‌پاشا (والی عثمانی یمن و فرزند مصطفی شاهین)، پس از سرکوبی اسماعیلیان ، قلعه مَسار را تصرف کرد، اما طولی نکشید که مطهر در ۹۷۴ با همراهی برادرزاده‌اش، محمدبن شمس‌الدین، حراز را از سلطه عثمانیها خارج ساخت و با پیمان صلحی که میان مطهر و رضوان منعقد گردید، حراز در اختیار مطهر باقی ماند. [۵۵]
محمدبن احمد نهروالی، البرق الیمانی فی‌الفتح العثمانی، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱.
[۵۶]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۷۲۴ـ ۷۲۶.
در ۹۷۷، سنان‌پاشا (والی عثمانی یمن) با لشکرکشی چند قلعه حراز را به عثمانیها بازگرداند و در ۱۰۱۳ قلعه مسار را که در اختیار علی‌بن یوسف حماطی قرار داشت و در حَیمه شورشی برپا کرده بود، تصرف کرد. [۵۷]
محمدبن احمد نهروالی، البرق الیمانی فی‌الفتح العثمانی، ج۱، ص۳۴۹ـ۳۵۳.
[۵۸]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۷۳۶.
[۵۹]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۷۸۲.
[۶۰]
ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، ج۱، ص۷۸۶.
در زمان کشمکشهای میان زیدیان و داعیان سلیمانیِ مَکرمی یمن در سده دوازدهم، منصوربن متوکل (امام زیدی) حراز را، به عنوان پاداش سرکوب شورشیان، به هبةالله‌بن ابراهیم مکرمی واگذار کرد، اما این اقدام از منازعات دو گروه نکاست. [۶۱]
دفتری، ج۱، ص۳۱۹.
در ۱۲۵۶، قبیله اسماعیلی یام، حراز را تصرف کرد. [۶۲]
احمدبن احمد نعمی حسنی، حولیات النعمی التهامیة من تاریخ‌الیمن الحدیث: ۱۲۱۵ـ ۱۲۵۸ه/ ۱۸۰۰ـ۱۸۴۲م، ج۱، ص۱۳۱.
دو سال بعد، امام زیدی، علی‌بن مهدی (ملقب به هادی و امام صنعا ) به حراز لشکر کشید و مناخه را تصرف کرد، اما با تطمیع امرای سپاه هادی، مکرمیها مناخه را پس گرفتند. [۶۳]
عبدالواسع‌بن یحیی واسعی یمانی، تاریخ الیمن، ج۱، ص۸۵، المسمّی فرجةالهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ‌الیمن.
در ۱۲۸۹ مختارپاشا به حراز حمله کرد و مکرمیها را از آنجا بیرون راند. [۶۴]
حسین‌بن احمد عرشی، کتاب بلوغ‌المرام، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، فی شرح مسک الختام فی من تولّی ملک الیمن من ملک و امام.
[۶۵]
دفتری، ج۱، ص۳۲۰.
۸ - مخلاف حرازامروزه حراز شش مخلاف به نامهای بنی‌اسماعیل ، ثِلْث ، لَهاب ، بنی‌مُقاتل ، مسار و هوزن دارد [۶۶]
اسماعیل اکوع، مخالیف‌الیمن، ج۱، ص۷۵.
و گروههایی از سلیمانیها (بیشتر در لَهاب، هوزن و دامنه‌های کوه مغاربه )، داودیها (بیشتر در بنی مُقاتل و دامنه‌های کوه صعفان ) و عده‌ای از شافعیها (بیشتر در مناخه ) در آن زندگی می‌کنند. [۶۷]
دفتری، ج۱، ص۳۱۴.
[۶۸]
دفتری، ج۱، ص۳۲۱.
[۶۹]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه حراز.
در ناحیه حراز، آثار قلعه‌های بسیاری برجای مانده که مهم‌ترین آنها قلاع مسار ، شبام ، بیح ، عِرّ و صعفان است. [۷۰]
ابراهیم احمد مقحفی، معجم‌المدن و القبائل الیمنیة، ذیل ماده حراز، صنعا ۱۹۸۵.
[۷۱]
حسین احمد سیاغی، معالم الآثار الیمنیة، ج۱، ص۷۷.
از دوره عثمانی نیز آثاری در حراز به‌جا مانده است. [۷۲]
احمد وصفی زکریا، رحلتی الی‌الیمن، ج۱، ص۱۶۹.
۹ - بزرگاناز جمله بزرگان حراز، ابوالعباس احمدبن محمد ابی‌بکر معروف به یمانی (فقیه) و عبدالله بن ابی‌الفتوح حرازی (شاعر) بوده‌اند. [۷۳]
قسم شعراءالشام، ج ۱۰، ،جزء۳، ص ۲۷۳، محمدبن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر.
[۷۴]
علی‌بن حسن خزرجی، العقود اللؤلؤیة فی تاریخ‌الدولة الرسولیة، ج۲، ص۴۵.
[۷۵]
سمعانی، ج۲، ص۱۹۳.
[۷۶]
ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۱، ص۲۷۸.
[۷۷]
عبدالوهاب‌بن عبدالرحمان بریهی، طبقات صلحاء الیمن، ج۱، ص۲۶، المعروف بتاریخ البریهی.
[۷۸]
عبدالوهاب‌بن عبدالرحمان بریهی، طبقات صلحاء الیمن، ج۱، ص۴۵، المعروف بتاریخ البریهی.
[۷۹]
عبدالوهاب‌بن عبدالرحمان بریهی، طبقات صلحاء الیمن، ج۱، ص۱۲۶، المعروف بتاریخ البریهی.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌حائک، صفة جزیرةالعرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹. (۲) ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۳) ابن‌حزم، جمهرة انساب‌العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴) ابن‌خرداذبه. (۵) ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۶) ابن‌کلبی، نسب مَعَدّ و الیمن‌الکبیر، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۷) ابن‌مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض‌الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. (۸) اطلس الجمهوریة الیمنیة و العالم، بیروت: جیوپروجکتس، ۲۰۰۳. (۹) اسماعیل اکوع، مخالیف‌الیمن، قسم ۱، ابوظبی ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲. (۱۰) محمدبن عمر طیب بافقیه، تاریخ الشَحْر و اخبارالقرن العاشر، چاپ عبدالله حبشی، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۱۱) عبدالوهاب‌بن عبدالرحمان بریهی، طبقات صلحاء الیمن، المعروف بتاریخ البریهی، چاپ عبدالله محمد حبشی، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۲) عدنان ترسیسی، بلاد سبأ و حضارات العرب الاولی، الیمن (العربیة السعیدة)، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۳) عبدالله ثور، هذه هی الیمن: الارض و الانسان و التاریخ، بیروت ۱۹۸۵. (۱۴) محمدبن موسی حازمی همدانی، عجالة المبتدئ و فضالة المنتهی فی‌النسب، چاپ محمد زینهم عزب، عائشه تهامی، و مدیحه شرقاوی، قاهره ۱۹۹۸. (۱۵) محمد بن مالک حمادی، کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، چاپ محمد زینهم عزب، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۶) علی‌بن حسن خزرجی، العقود اللؤلؤیة فی تاریخ‌الدولة الرسولیة، ج ۲، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۷) احمد وصفی زکریا، رحلتی الی‌الیمن، دمشق ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۸) شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ۱۸۹۸. (۱۹) سمعانی. (۲۰) حسین احمد سیاغی، معالم الآثار الیمنیة، صنعا ۱۹۸۰. (۲۱) علی‌بن محمد عباسی علوی، سیرةالهادی الی الحق یحیی‌بن الحسین علیه و آله‌السلام، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۲) حسین‌بن احمد عرشی، کتاب بلوغ‌المرام، فی شرح مسک الختام فی من تولّی ملک الیمن من ملک و امام، چاپ انستاس ماری کرملی، (قاهره ۱۹۳۹)، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۲۳) محمدبن محمد عمادالدین کاتب، خریدةالقصر و جریدةالعصر، ج ۱۰، قسم شعراءالشام، جزء۳، چاپ شکری فیصل، دمشق ۱۳۸۳/۱۹۶۴. (۲۴) ابراهیم احمد مقحفی، معجم‌المدن و القبائل الیمنیة، صنعا ۱۹۸۵. (۲۵) مقدسی. (۲۶) احمدبن احمد نعمی حسنی، حولیات النعمی التهامیة من تاریخ‌الیمن الحدیث: ۱۲۱۵ـ ۱۲۵۸ه/ ۱۸۰۰ـ۱۸۴۲م، چاپ حسین عمری، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۲۷) محمدبن احمد نهروالی، البرق الیمانی فی‌الفتح العثمانی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. (۲۸) عبدالواسع‌بن یحیی واسعی یمانی، تاریخ الیمن، المسمّی فرجةالهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ‌الیمن، صنعا ۱۹۹۱. (۲۹) هانس هلفریتس، الیمن من‌الباب الخلفی، تعریب خیری حمّاد، (بیروت ۱۹۶۱). (۳۰) حسین‌بن فیض‌الله همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصُّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، قاهره ۱۹۵۵. (۳۱) یاقوت حموی. (۳۲) یعقوبی، البلدان. (۳۳) یعقوبی، تاریخ. (۳۴) Farhad Daftary, The Ismails: their history and doctrines, Cambridge ۱۹۹۲;. (۳۵) EI۲, sv "Haraz" (by A K Irvine). ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حراز»، شماره۵۸۹۵. |