توقاتتوقات (به ترکی توکات)، نام شهری در شمال ترکیه می‌باشد. این شهر با ۱۵۴، ۱۳۳ تن جمعیت (۱۳۸۵ش/۲۰۰۶م) مرکز استانی به همین نام، در شمال آناتولی مرکزی در قسمت درونی بخش میانی منطقه دریای سیاه واقع است. [۱]
گیتاشناسی، تهران، شم ۱۶۲.
۱ - معرفی اجمالییشیل ایرماق و کلکیت چای از رودهایی هستند که در این استان جریان دارند [۲]
IA، ج۱۲، ص۴۰۰.
آب و هوای توقات تحت تأثیر آب و هوای منطقه دریای سیاه و آناتولی مرکزی است [۳]
YA، ج۱۰، ص۷۰۷۱.
دیرینگی زندگی انسان در این منطقه به عصر مس و سپس به عصر مفرغ (هزاره ۳ق‌م) بازمی‌گردد. [۴]
EI۲.
در کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی مشهد هیوک واقع در ناحیه توقات، آثار شهری مهم متعلق به هزاره ۲ق‌م در مرزهای شمالی پادشاهی «حتّی» به دست آمده است [۵]
EI۲.
[۶]
Özgüç, T, Maԫat höyük kazilari ve çevresindeki araԫtirmalar, Ankara, ۱۹۷۸، ج۱، ص۴۹.
و تاریخ آن با تاریخ فریگیایی‌ها، کیمریان، مادها و هخامنشیان پیوستگی داشته است. [۷]
EI۲.
در دوره پادشاهی پنتوس شهر کومانا پونتیکای باستان که امروزه ویرانه‌های آن در نزدیکی روستای گومنک (Gümenek) در ۹ کیلومتری شمال شرقی توقات واقع است، از شهرهای مهم آن پادشاهی به شمار می‌رفت و دژ و استحکامات سوق‌الجیشی دازی مون در آن برپا بود. این شهر در ۶۶ ق‌م به تصرف امپراتوری روم درآمد [۸]
Ramsay, WM, The Historical Geography of Asia Minor, ص۳۲۹-۳۳۰، Amsterdam, ۱۹۶۲
[۹]
Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas,ص۱۹۱، Chicago, ۲۰۰۱;
[۱۰]
EI۲
توقات به سبب واقع شدن بر سر راه‌های ارتباطی آناتولی در قرون وسطی از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رو به توسعه نهاد [۱۱]
Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas,ص۱۹۱، Chicago, ۲۰۰۱;
نام توقات در منابع بیزانسی ائودکسیاس (Eudoxias)، و در منابع ارمنی به صورت یودوکیا (Yevdokia) آمده است [۱۲]
Ramsay, WM, The Historical Geography of Asia Minor, ص۳۲۹-۳۳۰، Amsterdam, ۱۹۶۲
[۱۳]
Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas,ص۱۹۱،
[۱۴]
Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas,ص۱۹۱، Chicago, ۲۰۰۱;
که احتمالاً به سرزمین ارمنستان کوچک تعلق داشته است. [۱۵]
Ramsay, WM, The Historical Geography of Asia Minor, ص۳۲۹-۳۳۰، Amsterdam, ۱۹۶۲
۲ - تصرف مسلمانانپس از جنگ ملازگرد (در ۴۶۴ق) ترکان سلجوقی به آسیای صغیر راه یافتند و این سرزمین در قلمرو مسلمانان قرار گرفت و به پاس نقش مؤثر ملک دانشمند احمد غازی در فتح توقات حکومت این شهر به او واگذار شد [۱۶]
آق‌سرایی محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، ج۱، ص۱۶- ۱۷، به کوشش عثمان توران، تهران، ۱۳۶۲ش.
و نخستین مدرسه و مسجد را در آناتولی دانشمندیان در توقات و سیواس تأسیس کردند. [۱۷]
EI۲
توقات بعد از حاکمیت دانشمندیان تحت سیطره سلجوقیان (آناتولی) درآمد [۱۸]
ابن بی‌بی حسین، سلجوق‌نامه، ج۱، ص۵، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۵۰ش.
و با قلعه مستحکم خود در مرتبه و موقعیت ممتازی قرار گرفت. بناهای این شهر افزایش یافت که برجسته‌ترین آن‌ها گوک مدرسه است که به عنوان یک مدرسه علوم دینی پایه‌گذاری شد و امروزه موزه‌ای است که یافته‌های باستان‌شناسی منطقه در آن نگهداری می‌شود.از دیگر بناهای آن روزگار زاویه سنبل بابا و پل سنگی ۴ طاقی بر روی یشیل ایرماق است. [۱۹]
EI۲
[۲۰]
Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas,ص۱۹۱، Chicago, ۲۰۰۱;
[۲۱]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۲۷-۲۸، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
به نظر می‌رسد معین‌الدین سلیمان پروانه وزیر قدرتمند سلجوقیان در جنگ با ملک ظاهر بیبرس در آناتولی به توقات عقب‌نشینی کرده باشد [۲۲]
آق‌سرایی محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، ج۱، ص۱۱۰- ۱۱۷، به کوشش عثمان توران، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲۳]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۱۱۰۱-۱۱۰۲، به کوشش محمدروشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۲۴]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۳۰۳، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱م گنجینه‌ای شامل ۱۲۰ هزار سکه که به احتمال بسیار متعلق به معین‌الدین پروانه بوده است، در نزدیکی‌های توقات یافته شد. [۲۵]
یادداشتهای مؤلف.
شهر توقات در دوره ضعف سلجوقیان مستقیماً تحت اداره ایلخانیان درآمد. [۲۶]
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۱۱۰۱-۱۱۰۲، به کوشش محمدروشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۲۷]
رشیدالدین فضل‌الله، مکاتبات رشیدی، ص۱۵۶-۱۵۷، به کوشش محمدشفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
حمدالله مستوفی در سدۀ ۸ ق بدون ذکر نام توقات، درآمد مالیات دیوانی (حقوق دیوانی) قومانات (کومانات) را به عنوان شهری کوچک ۱۴ هزار دینار آورده است. [۲۸]
حمدالله مستوفی نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، ج۱، ص۹۷، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
ابوالفدا نیز در اواخر دوره حکومت ایلخانیان از توقات به عنوان شهری کوچک که دارای قلعه‌ای بوده، یاد کرده است. [۲۹]
ابوالفدا تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، ج۱، ص۳۸۴- ۳۸۵، پاریس، ۱۸۴۰م.
پس از حاکمیت ایلخانیان، توقات ابتدا تحت حاکمیت امیر اردنه درآمد و سپس تحت اداره حکومت قاضی برهان‌الدین احمد، حاکم سیواس و اطراف آن، قرار گرفت [۳۰]
ابوبکر طهرانی دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، ج۱، ص۴۱، آنکارا، ۱۹۶۲م.
[۳۱]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۴۱-۴۲، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
پس از مرگ قاضی برهان‌الدین احمد در ۸۰۰ ق/۱۳۹۸م توسط یلدرم بایزید (بایزید اول)، توقات به تصرف حکومت عثمانیان درآمد. [۳۲]
ابوبکر طهرانی دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، ج۱، ص۵۰، آنکارا، ۱۹۶۲م.
[۳۳]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۲۹۱، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
حاکمیت عثمانیان با ظهور امیرتیمور گورکانی در سیواس و اطراف آن، از جمله توقات، دچار انقطاع شد [۳۴]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۳۰۱-۳۰۴، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
، ولی در زمان سلطان محمد اول دوباره تحت سیطره عثمانیان درآمد. [۳۵]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۳۰۳، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
۳ - تقسیمات شهریتوقات در تقسیمات اداری دوره سلطان محمد اول، جزو ایالتِ عثمانی «روم ایلی» (بعدها رومیه صغری) به شمار می‌آمد. [۳۶]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۱، ص۳۴۷، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
[۳۷]
یادداشتهای مؤلف.
این شهر در دوره حکومت عثمانیان به‌طور چشم‌گیری توسعه یافت و در آن ساختمان‌هایی مانند مسجد حاجی عوض پاشا و حمزه بیک، مدرسه امیرحصار، آرامگاه خوروز اوغلو و حمام یورگوچ پاشا بنا گردید [۳۸]
EI۲.
به موجب دفترهای ثبت عثمانی در ۸۵۹ ق/۱۴۵۵م توقات ۴۸ محله مسلمان‌نشین و ۹ محله غیرمسلمان‌نشین داشت. [۳۹]
یادداشتهای مؤلف.
آبادانی و پیشرفت توقات در نیمه دوم سده ۹ق/۱۵م متوقف شد، زیرا این شهر در معرض رقابت عثمانیان و آق قویونلوها قرار گرفت و در ۸۷۷ ق/۱۴۷۲م توسط پیر احمد و قاسم‌بیک به صورت دهشتناکی ویران شد. [۴۰]
نک:Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara,ج۲، ص۹۳، ۱۹۷۲-۱۹۸۳.
در اوایل سده ۱۰ق/۱۶م توقات صحنه تبلیغات صفویان واقع شد. در ۹۲۰ق نورعلی روملو از نمایندگان شاه اسماعیل با سپاهی توقات را برای مدت کوتاهی به تصرف درآورد. [۴۱]
قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۰، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش.
توقات در آن روزگار مرکز تجارتی مهمی به شمار می‌آمد و بر سر راه کاروان‌رو شرقی‌ـ غربی مهمی قرار داشت که استانبول را به ارزروم، تبریز و دیگر نقاط ایران متصل می‌کرد. اولیا چلبی که در ۱۰۶۶ق/۱۶۵۶م توقات را دیده، از این شهر به عنوان شهری آبادان یاد کرده، و بازارهای آن را ستوده است. [۴۲]
اولیا چلبی سیاحت‌نامه، استانبول، ج۵، ص۵۶، ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م.
[۴۳]
اولیا چلبی سیاحت‌نامه، استانبول، ج۵، ص۶۲-۶۳، ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م.
در سدۀ ۱۳ق/۱۹م شهر دچار یک دوره افول شد که با زوال عمومی فعالیت تولیدی در امپراتوری عثمانی ارتباط داشت و زمین لرزه سال ۱۲۴۰ق وضعیت آن را بدتر کرد. [۴۴]
EI۲.
توقات در ۱۲۸۱ق/۱۸۶۴م به موجب «نظامنامه ولایات»، شهرستانی وابسته به ولایت سیواس شد. در ۱۸۷۸م به صورت «متصرفی» (یعنی شامل چند شهر)، و در ۱۳۰۲ش/۱۹۲۳م به صورت ولایت درآمد. [۴۵]
یادداشتهای مؤلف.
۴ - فهرست منابع(۱) آق‌سرایی محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، تهران، ۱۳۶۲ش. (۲) ابن بی‌بی حسین، سلجوق‌نامه، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۵۰ش. (۳) ابوبکر طهرانی دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، ۱۹۶۲م. (۴) ابوالفدا تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۵) اولیا چلبی سیاحت‌نامه، استانبول، ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م. (۶) حمدالله مستوفی نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م. (۷) رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمدروشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۸) رشیدالدین فضل‌الله، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمدشفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م. (۹) قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش. (۱۰) نقشه راهنمای ترکیه، گیتاشناسی، تهران، شم ۱۶۲. (۱۱) یادداشتهای مؤلف. (۱۲) Hewsen, RH, Armenia: A Historical Atlas, Chicago, ۲۰۰۱; (۱۳) Özgüç, T, Maԫat höyük kazilari ve çevresindeki araԫtirmalar, Ankara, ۱۹۷۸. (۱۴) Ramsay, WM, The Historical Geography of Asia Minor, Amsterdam, ۱۹۶۲. (۱۵) Uzunçarԫılı، İH, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۷۲-۱۹۸۳. (۱۶) The World Gazetteer, www world-gazetteercom. (۱۷) YA. (۱۹) EI۲؛ ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «توقات»، شماره۶۱۸۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|