تلخیصالمفتاحتلخیص المفتاح ، یکی از کتابهای مهم در معانی و بیان و بدیع از خطیب قزوینی که خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم سکاکی می باشد. فهرست مندرجات۲ - علت تالیف کتاب ۳ - بخش‌های مختلف تلخیص المفتاح ۳.۱ - درتعریف فصاحت و بلاغت ۳.۲ - در علم معانی ۴ - در علم بیان ۴.۱ - در علم بدیع و صنایع بدیعی ۵ - ویژگیهای تلخیص المفتاح ۶ - اثر دیگر خطیب قزوینی ۷ - دلایل شهرت تلخیص المفتاح ۸ - قدیمترین شرح تلخیص المفتاح ۹ - مفصل‌ترین شرح تلخیص المفتاح ۱۰ - جدیدترین شرح تلخیص المفتاح ۱۱ - شرح شواهد شعری تلخیص المفتاح ۱۲ - خلاصه های نوشته تلخیص المفتاح ۱۳ - منظومه های تلخیص المفتاح ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - معرفی کتاب تلخیص المفتاحتلخیص المفتاح، کتابی در معانی و بیان و بدیع به عربی از محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی (متوفی ۷۳۹). این کتاب خلاصه بخش سوم کتاب مفتاح العلوم ابویعقوب یوسف سکاکی (متوفی ۶۲۶) است. ۲ - علت تالیف کتابخطیب گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب مفتاح العلوم از بهترین نوشته‌ها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح‌نشده است [۱]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۲، مصر
۳ - بخش‌های مختلف تلخیص المفتاح۳.۱ - درتعریف فصاحت و بلاغتخطیب در مقدمه تلخیص المفتاح [۲]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۴-۲، مصر
فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش («فن») به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است:۳.۲ - در علم معانیبخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه ، مسند ، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات [۳]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۵ ـ ۴۳، مصر
۴ - در علم بیانبخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه ، استعاره و کنایه مطرح شده است [۴]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۴۳ـ۶۲، مصر
۴.۱ - در علم بدیع و صنایع بدیعیبخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است. [۵]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۶۲ـ۷۹، مصر
کتاب با بحث درباره سرقات شعری [۶]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۷۹ـ ۸۵، مصر
و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است [۷]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۸۵ ـ ۸۶، مصر
۵ - ویژگیهای تلخیص المفتاحخطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجاییها را اعمال کرده است، برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده [۸]
یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۸۵، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷.
ولی خطیب آن را در علم معانی [۹]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، ج۱، ص۷، مصر
مطرح کرده است. تلخیص المفتاح در ۱۲۳۰/ ۱۸۱۵ در کلکته و در ۱۲۶۰ در آستانه (استانبول) و ۱۳۰۲ در بیروت و سپس در مصر به چاپ رسیده‌است [۱۰]
سرکیس، ج ۲، ستون ۱۵۰۹،
[۱۱]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۷، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۶ - اثر دیگر خطیب قزوینیخطیب در کتاب دیگر خود، الایضاح [۱۲]
محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة، المعانی و البیان و البدیع،ص۳ بیروت.
با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی در دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرار البلاغة ، شرحی بر تلخیص المفتاح خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.۷ - دلایل شهرت تلخیص المفتاحتلخیص المفتاح ــ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است [۱۳]
شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ج۱، ص۳۳۵، قاهره ۱۹۷۶.
ــ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز از دیرباز موردتوجه بوده و شرحها و حاشیه های فراوانی بر آن نگاشته شده است. [۱۴]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۴
[۱۵]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۷،
[۱۶]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۸ - قدیمترین شرح تلخیص المفتاحظاهراً قدیمترین شرح را، پس از شرح مؤلف، محمدبن مظفر خلخالی (متوفی ۷۴۵) با عنوان مفتاح تلخیص المفتاح نوشت. [۱۷]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۴،
۹ - مفصل‌ترین شرح تلخیص المفتاحاز مفصّل ترین شرحهای آن، شرح سعدالدین مسعود تفتازانی به نام مطوّل است. شرحی نیز به فارسی از مولی ' هادی فرزند مولی ' صالح مازندرانی بر تلخیص المفتاح نوشته شده است. [۱۸]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه،ج۱۳، ص۱۵۲.
۱۰ - جدیدترین شرح تلخیص المفتاحاز جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی است که در ۱۳۲۲ به چاپ رسیده است. [۱۹]
سرکیس، ج ۱، ستون ۵۵۱،
۱۱ - شرح شواهد شعری تلخیص المفتاحشواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است [۲۰]
حاجی خلیفه، ۱، ستون ۴۷۷ـ ۴۷۸،
از جمله کتابی با عنوان معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص از عبدالرحیم بن احمد عبادی عباسی (متوفی ۹۶۳) که در آن، معانی ابیات و شرح حال گویندگان آن‌ها آمده و در ۱۲۷۴ در بولاق مصر چاپ شده است. [۲۱]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج ۱، ستون ۵۵۱، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۱۲ - خلاصه های نوشته تلخیص المفتاحتلخیص المفتاح، چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصه‌ها به چاپ رسیده است. [۲۲]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸،
[۲۳]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
۱۳ - منظومه های تلخیص المفتاحچندبار نیز به نظم کشیده شده است [۲۴]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸،
[۲۵]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۵۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
مشهورترین این منظومه ها، منظومه جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی و البیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان، که در ۱۲۹۳ در بولاق به چاپ رسیده است. [۲۶]
حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۴۷۸ـ ۴۷۹،
[۲۷]
سرکیس، ج ۱، ستون ۱۰۸۱
[۲۸]
سرکیس، ج ۱، ستون ۱۰۸۲،
۱۴ - فهرست منابع(۱)آقابزرگ طهرانی،الذریعه. (۲)حاجی خلیفه. (۳)محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، بیروت . (۴)محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، تلخیص المفتاح، مصر . (۵)سرکیس. (۶)یوسف بن ابی بکر سکّاکی، مفتاح العلوم، قاهره ۱۳۵۶/۱۹۳۷. (۷)شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، قاهره ۱۹۷۶. (۸)ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاءالقنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تلخیص المفتاح»، شماره۳۸۳۰. |