تریمتریم، شهری در حَضْرَموت یمن بود. ۱ - معرفی اجمالیدر حدود چهل کیلومتری شمال شرقی شهر شِبام و حدود ۲۵ کیلومتری شمال شرقی شهر سیئون ، در پایان وادی حضرموت و آغاز وادی مَسیله واقع است. فاصلة آن تا بندر معروف مُکَلا (مرکز حضرموت) از طریق شهر شِحر، در ساحل خلیج عدن ، حدود چهارصد کیلومتر است. بنا بر منابع اسلامی، نام شهر از تَریم بن سُکُون بن اَشرَس بن کِنده گرفته شده یا از نام نخستین کسی که در آن‌جا اقامت کرده است یعنی، تریم بن حضرموت بن سَبَأ الاصغر. [۱]
محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، ج۱، جزء ۱، ص۱۴۳.
به نوشته یاقوت حموی ، [۲]
یاقوت حموی، ج۱، ص۸۴۶.
نام شهر از نام قبیله ای به همین نام گرفته شده است.۱.۱ - تریم در گذشته مرکز حضرموتتریم در گذشته مرکز حضرموت و قدیمترین سلطان نشین آن بود. [۳]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۳۲۰.
مسجد جامع آن در قرن چهارم احداث شد. تریم در آغاز خلافت ابوبکر (۱۱ـ۱۳) محل نزاع سپاه خلیفه و یاران اشعث بن قیس کندی بود و در پی پناه بردن سپاهیان خلیفه به تریم و محاصرة شهر به دست اشعث، زیادبن لبید (نمایندة خلیفه) ابوبکر را از محاصرة شدید همراهانش در تریم آگاه کرد. در این منازعات اشعث شکست خورد. [۴]
ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج۱، ص۷۰.
۱.۲ - کانون علمی منطقهدر سدة سوم، تریم کانون علمی منطقه به شمار می‌رفت و ادبا و فضلای بسیاری از شهرهای دیگر، از جمله از عدن و صنعا ، در آن به سر می‌بردند. [۵]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۱، ص۷۵ـ ۷۶.
همچنین موطن آل باعلوی است.ابن حائک [۶]
ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۱۷۰.
در سدة چهارم تریم را «شهری بزرگ» وصف کرده و عبداللّه بکری [۷]
عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۳۱۱.
در سدة پنجم آن را «قلعه» خوانده است. در برخی منابع سدة ششم نیز از «شهر» تریم یاد شده است. [۸]
محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق، ج۱، ص۵۶.
[۹]
نصربن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال، ج۱، ص۶۳.
[۱۰]
عماره بن علی عماره یمنی، تاریخ الیمن المسمّی المفید فی أخبار صنعاء و زبید، ج۱، ص۶۷.
۱.۳ - دو عالم شریفدر منابع از دو عالِم شریف، ابوقَدْر/ اَقدَر/ أکدر و ابوبُکَیر، یاد شده که هر دو در ۵۷۷ یا ۵۷۵ در تریم به دست عثمان زِنجاری (نمایندة ایوبیان که حضرموت را از عدن گرفته بود) به شهادت رسیدند. [۱۱]
محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، ج۱، جزء ۱، ص۱۴۴.
به نوشته صلاح بکری ، [۱۲]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۱، ص۸۱.
در ۵۷۷ آل راشد در شهر اعلان استقلال کردند و هنگامی که خبر به عثمان رسید، وی بسیاری از علمای تریم را، که مشوق آل راشد بودند، کشت. به روایتی دیگر، در ۵۷۹ هنگامی که زنجاری خبر ورود ملک عزیز طُغْتِگین بن ایوب، دومین سلطان ایوبی، را از مصر به یمن شنید و دانست که او زَبید و پیرامون آن را تصرف کرده است، وحشت زده به حضرموت گریخت و تمامی دانشمندان آن‌جا را به قتل رساند. [۱۳]
محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، ج۱، جزء ۱، ص۱۴۴.
۱.۴ - مهمترین شهر علوم دینی در یمندر نیمة دوم سدة ششم، در زمان سلطان عبداللّه بن ابی راشدبن ابی قحطان حِمیَری، تریم مهمترین شهر علوم دینی در یمن بود. [۱۴]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۱، ص۸۰.
در نیمة اول سدة هفتم، در پی اصرار آل راشد که درصدد تسلط دو باره بر شهر بودند، بنونَهْد تریم را فتح و سه سال بر آن حکومت کردند. در ۶۳۷، گروههایی از قبایل آل اقبال و آل ابی قحطان به تریم حمله و بازار آن‌جا را غارت کردند. در این زمان بیش‌تر اهالی از شهر خارج شدند و مدتی نماز جمعه در آن‌جا برگزار نشد. [۱۵]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۱، ص۸۶ ـ۸۷.
۱.۵ - تریم در سده نهمدر سدة نهم، با کشته شدن بدربن محمدالکثیری، سلطان شهر، تریم و پیرامون آن منطقه ای ناامن شد. [۱۶]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۱، ص۹۶.
دو تن از بزرگان تریم در سدة نهم، ابوعبداللّه محمدبن احمدبن علی بافضل سعدی ( فقیه ) و علی بن ابی بکر خطاب ( عارف ) بودند. [۱۷]
ابن دیبع، الفضل المزید علی بغیة المستفید فی اخبار زبید، ج۱، ص۱۱۹.
[۱۸]
ابن دیبع، الفضل المزید علی بغیة المستفید فی اخبار زبید، ج۱، ص۱۲۷.
۱.۶ - تریم در سده دوازدهم و سیزدهمدر سده های دوازدهم و سیزدهم مدتی آل کثیر بر این شهر حاکم بودند. از وقایع مهم این دوره می‌توان به محاصرة شهر به دست گروههایی از آل غرامه و آل تمیم در ۱۲۶۳ و شکست آن‌ها به دست امیر عَبّودبن سالم کثیری اشاره کرد. [۱۹]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴.
در نیمة اول سدة دوازدهم و سیزدهم ، با همت بزرگان آل کاف در تریم، «جمعیة الحق» با هدف اصلاحات اجتماعی تریم تشکیل شد. این جمعیت در ۱۳۴۳ شهر را به دست گرفتند. [۲۰]
صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، ج۲، ص۵۴.
۱.۷ - نظر پژوهشگران معاصربرخی پژوهشگران معاصر درباره شهر تریم مطالبی نوشته اند، از جمله لوئی واندن برگ ، لاندبرگ ، لئو هیرش و جیمز تئودور بنت . واندن برگ تریم را پایتخت حقیقی و قدیمی حضرموت، مرکز صنعتی با حداکثر ۰۰۰، ۱۰ تن جمعیت وصف کرده و از مساکن خالی، مساجد و راههای ویران آن‌جا یاد نموده است. [۲۱]
د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه تریم.
لاندبرگ از «رباط تریم» (مدرسة تریم) یاد کرده و هیرش (اولین اروپایی که در ۱۳۱۱/ ۱۸۹۳ از تریم و شبام و سیئون دیدن کرد) از محله های متروک در سمت جنوب غربی شهر خبر داده است. در ۱۳۱۲/ ۱۸۹۴ نیز بنت نفوذ حاکمان تریم و سیئون را تنها محدود به شهرها دانسته است. [۲۲]
د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه تریم.
در ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۶۴، کحّاله تریم را شهری صنعتی و دارای پارچه بافی و ابریشم بافی، تابع دولت آل کثیر ، دارای سکه‌هایی از نقره و مس ، و با مردمانی که به زبان «عُقَیْله» (زبان بومی و احتمالاً متعلق به ساکنان قدیمی حِمْیَری ) سخن می‌گویند، وصف کرده و از مناطق متروک در جنوب شهر و نیز از قبر هود پیغمبر در درة برهوت در قسمت راست تریم یاد کرده است. [۲۳]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۳۲۱.
[۲۴]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۳۵۳.
[۲۵]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ج۱، ص۳۵۹.
بعدها سیئون ، شهر بزرگ دیگر حَضرمی، موقتاً به جای تریم مرکز آموزش اسلامی شد، اما تریم تا امروز در این زمینه شهرت بیشتری داشته است. تریم مرکز بسیاری از مجموعه های بزرگ خصوصی نسخه های خطی است. [۲۶]
د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه تریم.
جمعیت آن در ۱۳۷۵ش، ۰۰۰، ۱۰ تن ذکر شده است. [۲۷]
لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام، ذیل مادّه تریم.
از این شهر به عنوان مرکز قسمتِ داخلی حضرموت، در مقابل مکلا (مرکز قسمتِ ساحلی)، یاد شده است. [۲۸]
احمد فضل عبدلی، هدیة الزمن فی اخبار ملوک لحج و عدن، ج۱، ص۳۷۰.
[۲۹]
عبداللّه جرافی یمنی، المقتطف من تاریخ الیمن، ج۱، ص۴۷.
۲ - فهرست منابع(۱) ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج حیدرآباد دکن ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۲) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹. (۳) ابن دیبع، الفضل المزید علی بغیة المستفید فی اخبار زبید، چاپ محمد عیسی صالحیه، کویت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴) محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، (بی تا). (۵) نصربن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰. (۶) صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی، مصر (۱۳۵۳) ـ ۱۳۵۵/ (۱۹۳۵) ـ ۱۹۳۶. (۷) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۸) عبداللّه جرافی یمنی، المقتطف من تاریخ الیمن، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۹) محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، چاپ اسماعیل بن علی أکوع، صنعا ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶. (۱۰) احمد فضل عبدلی، هدیة الزمن فی اخبار ملوک لحج و عدن، (قاهره) ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷. (۱۱) عماره بن علی عماره یمنی، تاریخ الیمن المسمّی المفید فی أخبار صنعاء و زبید، چاپ محمدبن علی أکوع، صنعا ۱۹۸۵. (۱۲) عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۱۳) لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت ۱۹۹۶. (۱۴) الموسوعة الیمنیة، چاپ احمد جابرعفیف و دیگران، صنعا ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲، ذیل «تریم» (از حسین عبداللّه عمری). (۱۵) یاقوت حموی. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تریم»، شماره ۳۵۱۴. |