تبنینتِبْنین، شهری کوچک واقع در شهرستان بنت جُبَیل، از شهرستان‌های استان جنوبی لبنان، و از دژهای مشهور دوران جنگهای صلیبی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تبنین در منابع اسلامی ۳ - تاریخچه بنای تبنین ۴ - اهمیت تبنین از لحاظ نظامی ۵ - فتح تبنبن توسط صلاح‌الدین ایوبی ۶ - محاصره تبنین ۷ - بازسازی تبنین ۸ - حکمرانی امیر فخرالدین بر تبنین ۹ - تخریب تبنین توسط حاکم ایوبی ۱۰ - تصرف تبنین توسط فرنگان ۱۱ - تبنین در سده هشتم قمری ۱۲ - تبنین در سده دوازدهم قمری ۱۳ - سلطه دولت عثمانی بر تبنین ۱۴ - وضعیت کانون‌های علمی در تبنین ۱۵ - وضعیت اجتماعی تبنین ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - موقعیت جغرافیاییاین شهر در °۳۳ و ´۱۲ عرض شمالی و °۳۵ و´۲۵ طول شرقی، [۱]
Britannica Atlas، Chicago، ج۱، ص۱۷۶، ۱۹۹۶.
در ارتفاع ۶۵۰ متری از سطح دریا جای دارد و از شهرهای مهم منطقۀ جبل عامل به شمار می‌رود. [۲]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۷۷، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۳]
طفیلی، جمیل و دیگران، اطلس لبنان و العالم، ج۱، ص۷۲، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۴]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
۲ - تبنین در منابع اسلامیمنابع دورۀ اسلامی تا پیش از جنگهای صلیبی اشاره‌ای به تبنین ندارند [۵]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
و نخستین یادکرد از تبنین در منابع جغرافیای اسلامی به سدۀ ۷ق/۱۳م باز می‌گردد. یاقوت تبنین را شهری در کوه‌های بنی عامله (متن: عامر) میان دمشق و صور، مشرف بر بانیاس وصف کرده است. [۷]
امین، محسن، خطط جبل عامل، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
پس از وی، دمشقی از کوه تبنین و قلعۀ آن یاد کرده است. [۸]
دمشقی، محمد، نخبة الدهر، ج۱، ص۲۱۱، به کوشش مرن، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
۳ - تاریخچه بنای تبنینشهرت تبنین مدیون قلعه‌ای است که در روزگار جنگهای صلیبی بر فراز آن ساخته شد. [۹]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
هنگامی که بدوئن اول، پادشاه فرنگان و فرمانروای بیت‌المقدس، ایالت جلیله را به هوگو دو سنت اُمر، حاکم طبریه و همسایۀ پیشین خود در فرانسه واگذاشت، وی را تشویق کرد تا به سرزمین‌های مسلمانان بتازد و در آن‌جا برای دفاع از مملکت صلیبی قدس و استیلا بر شهر صور و همچنین صیانت مرزهای دولت جدید صلیبی از سوی امارت دمشق، پایگاهی بنا کند. هوگو در نخستین اقدام، در کوهستانی مشرف بر راه صور و بانیاس و دمشق قلعه‌ای ساخت که به تُرُن (= تپۀ جدا) موسوم شد. [۱۰]
صوری، ویلیام، الحروب الصلیبیة، ج۲، ص۲۱۰، ترجمۀ حسن حبشی، قاهره، ۱۹۹۲م.
[۱۱]
صوری، ویلیام، الحروب الصلیبیة، ج۲، ص۲۶۷-۲۶۹، ترجمۀ حسن حبشی، قاهره، ۱۹۹۲م.
[۱۲]
لورته، لویس، مشاهدات فی لبنان، ج۱، ص۱۳۰، ترجمۀ کرم بستانی، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۱۳]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۲، ص۱۰۹، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
[۱۴]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۱۵]
مولروینر، ولفگانگ، القلاع ایام الحروب الصلیبیة، ج۱، ص۱۵، ترجمۀ محمدولید جلاد، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۱۶]
مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی، ج۱، ص۴۴، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
ویلیام صوری، مورخ و اسقف اعظم شهر صور ــ که شاهد جنگهای صلیبـی بوده، و وقایـع آن را ثبت کـرده است ــ بنای قلعۀ تبنین را در ۵۰۰ق/۱۱۰۷م نوشته است. [۱۷]
صوری، ویلیام، الحروب الصلیبیة، ج۲، ص۲۶۷-۲۶۹، ترجمۀ حسن حبشی، قاهره، ۱۹۹۲م.
[۱۸]
لورته، لویس، مشاهدات فی لبنان، ج۱، ص۱۳۰، ترجمۀ کرم بستانی، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۱۹]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
به نوشتۀ ابن اثیر صلیبیان این قلعه را در ۵۰۱ق، یعنی ۸ سال پس از سقوط بیت‌المقدس، به منظور چیرگی بر شهر صور ساختند. [۲۱]
مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی، ج۱، ص۲۲، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
با این حال، بنا به پاره‌ای روایات، بنای این قلعه در اوایل سال ۴۹۹ق/پاییز ۱۱۰۵م به پایان رسیده است. [۲۲]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۲، ص۱۱۰، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
[۲۳]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۴۴۰، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
[۲۴]
حتی، فیلیپ، تاریخ لبنان، ج۱، ص۳۶۰: ح ۱۱۰۴م، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
به هر روی، هنگامی که بدوئن آهنگ شهر صور کرد، قلعۀ ترن در این جهت مؤثر افتاد، چه، جنگجویان این قلعه پیش‌تر راه صور را از شرق بسته بودند. [۲۵]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۲، ص۱۱۳-۱۱۴، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
پس از آن، تبنین به مرکز اداری و نظامی مهمی برای صلیبیان بدل شد. [۲۶]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۲۷]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۷۸، بیروت، ۱۹۸۵م.
مورخان اسلامی نیز روایت پیشین مآخذ مسیحی را پذیرفته‌اند. به‌گفتۀ آنان تبنین همچون هونین، دژی استوار بود که فرنگان پس از ۵۰۰ق در جبل عامله (جبل عوف)، میان بانیاس و صور ساختند. به‌هر روی سندی در دست نیست که نشان دهد این قلعه پیش از این تاریخ وجود داشته است؛ با این همه، برخی از نویسندگان احتمال داده‌اند که این دژ بر شالودۀ بنیادی کهن ساخته شده است. [۳۰]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۸۸_۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۳۱]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۷۸، بیروت، ۱۹۸۵م.
برخی بنای نخستین را به دورۀ آرامی‌ها بازگردانده، و بر این باورند که در آغاز سال ۸۵۰قم آن را حزائیل بن بنحدد به قصد استیلا بر راه‌های بازرگانی میان مصر و جزیرة العرب و برقراری امنیت برای رفت و آمد کاروان‌ها ساخته، و آن را تبنین نامیده است که در آرامی به معنی «بنای بلند» است. برپایۀ همین روایت، پس از آن، تبنین به دست آشوری‌ها و سپس کلدانی‌ها افتاد. در دورۀ یونانی ـ رومی قلعه مرمت گردید؛ اما در روزگار بیزانسی‌ها بدان توجهی نشد و پس از فترتی طولانی، در زمان جنگهای صلیبی، از نو مورد توجه قرار گرفت. [۳۲]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۸۷- ۳۸۸، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
نام آرامی تبنین که امروزه معمول است [۳۳]
حتی، فیلیپ، تاریخ لبنان، ج۱، ص۳۶۰: ح ۱۱۰۴م، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
[۳۴]
فریحه، انیس، معجم اسماء المدن و القری اللبنانیة، ج۱، ص۴۱، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۳۵]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۷۸، بیروت، ۱۹۸۵م.
(که تبنین را واژه‌ای سریانی و به معنی «کاه‌دان‌ها» دانسته‌اند)، می‌تواند دیدگاه اخیر را تقویت کند. مورخان و شعرا و نویسندگان اسلامی همواره با نام تبنین از این شهر یاد کرده‌اند. [۳۶]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
۴ - اهمیت تبنین از لحاظ نظامیاز تبنین به لحاظ موقع طبیعی استوار آن، همواره به منزلۀ دژی دفاعی و پایگاهی برای تهاجم استفاده می‌شده است. از این منطقه می‌توان دشت‌ها، تپه‌های مجاور، مراکز نظامی و شهرهای بزرگ و مهم (مانند صور) را زیر نظر گرفت. افزون بر این، مزارع و باغ‌های وسیع آن می‌توانسته است قوت ساکنان آن‌جا را فراهم سازد. [۳۷]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۱، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۳۸]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۷۸، بیروت، ۱۹۸۵م.
از این‌رو، تبنین بارها میان صلیبیان و مسلمانان دست به دست گشت.در ۵۰۰ق کمی پس از بنای تبنین، فرنگان در نواحی اطراف تاخت و تاز آغاز کردند. امیر عزالملک، والی صور، با لشکری به سوی دژ تبنین رفت و بر حومۀ آن هجوم برد و شماری از صلیبیان را به هلاکت رساند. [۳۹]
ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، ۱۹۰۸م.
ظاهراً چندی بعد تبنین با برخی دیگر از شهرهای ساحلی شام به تصرف مسلمانان درآمد؛ اما به سبب ضعف آمر، خلیفۀ فاطمی (۴۹۵-۵۲۵ق) بسیاری از این شهرها از دست رفت و در ۲۲ ذیحجۀ ۵۱۱ق/۱۶ آوریل ۱۱۱۸م فرنگان بر قلعۀ تبنین استیلا یافتند پس از استیلای بدوئن دوم در ۵۱۶ق/ ۱۱۲۲م بر صور، قلعۀ تبنین موقع خود را برای دفاع از مرزهای شمالی متصرفات صلیبی از سوی دمشق حفظ کرد. [۴۵]
مولروینر، ولفگانگ، القلاع ایام الحروب الصلیبیة، ج۱، ص۱۵، ترجمۀ محمدولید جلاد، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
در ۵۴۳ق/ ۱۱۴۸م هنگامی که پادشاه آلمان به یاری فرنگان شام، با لشکری عظیم دمشق را محاصره کرد، از تبنین نیز گروهی به این لشکریان پیوستند. ابوالحکم اندلسی، پزشک و شاعر معاصر این وقایع، ضمن شعری از این رویداد یاد کرده است. [۴۷]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۴، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
در جمادی الآخر ۵۸۰/ سپتامبر ۱۱۸۴ که ابن جُبیر در ادامۀ سفر خود به تبنین رسید، حاکم دژ تبنین مادر حاکم فرنگی عکّا بود. [۴۹]
ابن جبیر، محمد، رحلة، ج۱، ص۳۷۸، به کوشش حسین نصار، قاهره، ۱۹۹۲م.
[۵۰]
ابن جبیر، محمد، رحلة، ج۱، ص۳۸۱-۳۸۲، به کوشش حسین نصار، قاهره، ۱۹۹۲م.
۵ - فتح تبنبن توسط صلاح‌الدین ایوبیسرانجام، پس از سال‌ها استیلای صلیبیان بر بخش‌هایی از شام، صلاح‌الدین ایوبی (حک ۵۶۴- ۵۸۹ق) برخی از شهرها و از جمله تبنین را فتح کرد. [۵۱]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۱۹۸- ۱۹۹، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
وی پس از شکست دادن فرنگان در عکا و فتح این شهر در جمادی‌الاول ۵۸۳/ ژوئیۀ ۱۱۸۷ برادرزاده‌اش، ملک مظفر تقی‌الدین عمر بن شاهنشاه را به تبنین فرستاد تا راه وصول آزوقه به آن‌جا و صور را ببندد. سپس خود به تبنین رسید و از یکشنبه ۱۱ جمادی‌الاول ۵۸۳ این قلعۀ بلند و استوار را در محاصره گرفت و با منجنیق کوبید. مدافعان صلیبی با تعصب تمام می‌جنگیدند، اما سرانجام، پس از یک هفته محاصره و جنگ، صلاح‌الدین در یکشنبه ۱۸ جمادی‌الاول ۵۸۳ق/۲۶ ژوئیۀ ۱۱۸۷م پیروز گشت و ساکنان تبنین را امان داد. آنان ۵ روز مهلت خواستند تا اموال خود را بردارند و گروگان‌هایی دادند و ۱۰۰ تن از اسیران مسلمان را آزاد کردند. صلاح‌الدین پس از تصرف تبنین، ساکنان آن‌جا را همراه لشکری به صور فرستاد. سپس مملوک خویش سُنقر دواداری (دووی؟) را در آن‌جا گماشت تا به اصلاح امور بپردازد. سلطان همچنین دستور داد تبنین و باروی آن را که آسیب دیده بود، تعمیر و خندق گرداگرد آن را تعمیق کنند، [۵۲]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۹۹-۱۰۱، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
[۵۸]
ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۳۸۳، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۵۹]
ابن خلدون، العبر، ج۵، ص۳۵۹، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
به هر حال، تبنین از معدود شهرهایی بود که به اتکای قلعۀ استوار خود، مدتی در برابر سپاهیان صلاح‌الدین مقاومت کرد [۶۰]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۲، ص۵۳۸- ۵۳۹، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
(که مدت محاصره را ۲ هفته نوشته است).فتح تبنین و تقویت استحکامات دفاعی شهر، صلیبیان را مرعوب ساخت و تسخیر دیگر شهرهای شام و مناطق ساحلی را برای مسلمانان آسان کرد. [۶۱]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
[۶۲]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
[۶۳]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۲۰۱، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
صلاح‌الدین حکومت تبنین و هونین را ــ که کمی پس از آن گشوده شد ــ به مجدالدین احمد واگذاشت. در ۵۸۴ق/ ۱۱۸۸م هنگامی که صلاح‌الدین خود سرگرم فتح کَرَک بود، برادرش، ملک عادل را برای پیش‌گیری از تهاجم دشمن، با لشکریانی به دفاع از تبنین گماشت. [۶۶]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۲۶۶، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
سلطان ایوبی، خود نیز در ۲۷ جمادی‌الاول ۵۸۵ق/۱۳ ژوئیۀ ۱۱۸۹م به تبنین رفت و امور شهر و توابع آن را سامان داد و از مدافعان سان دید. [۶۸]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
[۷۰]
ابن شداد، یوسف، النوادر السلطانیة، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م.
وی سپس در ۸ جمادی‌الآخر ۵۸۵ق/۲۴ ژوئیۀ ۱۱۸۹م، سواران تبنین را برای جلوگیری از تحرکات آزادانۀ فرنگان، به سرزمین‌های گشوده شده فرستاد. آن‌گاه خود با گذر از تبنین، میان تبنین و صور در کمین نشست. [۷۱]
عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۲۹۳، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
[۷۲]
ابن شداد، یوسف، النوادر السلطانیة، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م.
سرانجام، سلطان در ۵۸۸ق/۱۱۹۲م با فرنگان مصالحه کرد و هنگام بازگشت از بیت‌المقدس به دمشق در شوال همین سال، ثغور اسلامی از جمله تبنین را سامان داد. پس از مرگ صلاح‌الدین در ۵۸۹ق/۱۱۹۳م، پسر ارشدش، افضل نورالدین علی (حک ۵۸۹-۵۹۲ق) که در دمشق به جای پدر نشست، بر تبنین نیز فرمانروایی یافت. [۷۵]
ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۳۸۹، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
پس از وی تبنین به حاکمیت عمّش، عادل ابوبکر بن ایوب، حاکم ایوبی دمشق (۵۹۲-۶۱۵ق) درآمد. [۷۶]
امین، محسن، خطط جبل عامل، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۶ - محاصره تبنیندر اوایل سال ۵۹۴ق/ نوامبر ۱۱۹۷م که حسام‌الدین بشاره بر تبنین فرمانروایی داشت، آلمانی‌ها (فرنج) به فرماندهی برابانت تبنین را محاصره کردند و طی ۴ هفته در باروهای آن شکاف‌ها و رخنه‌هایی ایجاد کردند و با مدافعان آن‌جا جنگیدند. عادل از برادر زادگانش برای دفع دشمن یاری خواست. عزیز از مصر، و افضل از صرفند با لشکریانی حرکت کردند. برخی مسلمانان چون عرصه را تنگ دیدند، به اسقف اعظم کنراد (قسیس خنصلیر)، یار پادشاه آلمان، پیشنهاد کردند که قلعه را با ۵۰۰ تن اسیر عیسوی تسلیم کنند و در مقابل بر جان و مال خویش امان یابند؛ اما بعضی از بزرگان فرنگی که خواهان محبت عادل بودند، مسلمانان را آگاه ساختند که آلمانی‌ها معمولاً بر جان کس نمی‌بخشایند. از این‌رو، مسلمانان جانانه جنگیدند. آلمانی‌ها اندک‌اندک به ستوه آمدند و در این اثنا خبر رسید که هانری (هاینریش)، امپراتور آلمان در ماه سپتامبر درگذشته، و هم در آلمان جنگ خانگی درگرفته است. از این‌رو، صلیبیان از محاصره دست کشیدند. از سوی دیگر، وقتی در ۲۱ ربیع الاول ۵۹۴ق/۲ فوریۀ ۱۱۹۸م لشکر مصر از جنوب به عسقلان رسید، ناگهان با انتشار خبر گریختن صدراعظم و دیگر بزرگان لشکر صلیبی وحشت همه را فراگرفت. از این‌رو، آلمانی‌ها از عادل تقاضای متارکۀ جنگ و امان کردند، تا سرانجام، در شعبان ۵۹۴/ ژوئن ۱۱۹۸ صلحی منعقد شد و لشکر آلمانی‌ها با ناکامی از این تهاجم به صور، و از آن‌جا به اروپا بازگشت و ملوک دمشق و قاهره به قلمرو فرمانروایی خود مراجعت کردند. بدین‌گونه، محاصرۀ تبنین در آستانۀ پیروزی صلیبیان پایان یافت. [۷۸]
ابوشامه، عبدالرحمان، کتاب الروضتین، ج۲، ص۲۳۳-۲۳۴، بیروت، دارالجیل.
[۷۹]
ابن خلدون، العبر، ج۵، ص۳۸۶-۳۸۷، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۸۰]
ابن فرات، محمد، تاریخ، ج۴، ص۱۳۴-۱۳۵، به کوشش حسن محمد شماع، بصره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
[۸۱]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۱۱۹-۱۲۰، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
[۸۲]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۸۸- ۳۸۹، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۸۳]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۷۹-۲۸۰، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۸۴]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۷۷، (نک: هم، رکینی).
۷ - بازسازی تبنینپس از رفع حصار از تبنین ملک عزیز دستور داد تا غلات به تبنین بفرستند و بخش‌هایی از بارو را که بر اثر اصابت منجنیق منهدم شده بود، بازسازی کنند. وی با باقی گذاردن همۀ لشکریان خویش نزد عادل، به مصر بازگشت. [۸۵]
ابن فرات، محمد، تاریخ، ج۴، ص۱۳۶-۱۳۷، به کوشش حسن محمد شماع، بصره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
ابن سناء الملک، شاعر و ادیب روزگار ایوبیان ضمن قصایدی از آزادی تبنین به یاری ملک عزیز یاد کرده است. [۸۶]
ابن سناء الملک، هبة‌الله، دیوان، ج۲، ص۱۳۲، به کوشش محمدابراهیم نصر، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
[۸۷]
ابن سناء الملک، هبة‌الله، دیوان، ج۲، ص۲۹۴، به کوشش محمدابراهیم نصر، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م.
۸ - حکمرانی امیر فخرالدین بر تبنیندر اوایل سال ۵۹۷ق/۱۲۰۰م در توطئه‌ای که بر ضد حسام‌الدین بشاره چیده شد، تبنین و بانیاس به محاصره درآمد و بشاره از آن‌جا رانده شد و ملک عادل، امیر فخرالدین ایاس (ایاز) چرکس، معروف به چهارکس (د ۶۰۸ق) را به حکومت این شهرها منصوب کرد. [۸۸]
ذهبی، محمد، العبر، ج۵، ص۲۶-۲۷، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
[۸۹]
نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۴۹۶-۴۹۸، به کوشش جعفر حسنی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه.
[۹۰]
ابن طولون، محمد، القلائد الجوهریة، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۰، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م.
[۹۱]
سبط ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۸، ص۴۷۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۹۲]
مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی، ج۱، ص۷۵-۷۶، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
[۹۳]
مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی، ج۱، ص۱۰۰، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
در شعبان ۵۹۷/ مۀ ۱۲۰۱ تبنین بر اثر زلزله‌ای هولناک همچون بسیاری از شهرهای مصر و شام ویران شد. [۹۶]
سبط ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۸، ص۴۷۷- ۴۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۹۷]
نابلسی، عبدالغنی، رحلتان الی لبنان، ج۱، ص۸۵-۸۶، به کوشش صلاح‌الدین منجد و استفان فیلد، بیروت، ۱۹۷۹م.
پس از چهارکس، پسر خردسال وی با نیابت مملوک چرکس، امیرکبیر صارم‌الدین خُطلبا ابن عبدالله (د ۶۳۵ق/ ۱۲۳۸م) در تبنین به جای وی نشست. [۹۸]
ابن طولون، محمد، القلائد الجوهریة، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۱، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م.
(دربارۀ دیدار وی با امیر صارم‌الدین تبنینی).۹ - تخریب تبنین توسط حاکم ایوبیدر ۶۱۷ق/۱۲۲۰م ملک معظم عیسی، حاکم ایوبی دمشق (۶۱۵-۶۲۴ق) تبنین و هونین را از بیم استیلای دشمن تخریب کرد و به برادرش، ملک مغیث محمود اقطاع داد [۱۰۲]
ذهبی، محمد، العبر، ج۵، ص۵۲-۵۳، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
(ذیل حوادث سال ۶۱۵ق). معظم چند سال بعد نیز در ۶۲۴ق/۱۲۲۷م در پی خبر حرکت فرنگان، بار دیگر به سوی تبنین راند و بقایای آن‌جا را ویران کرد . اما تخریب دژ تبنین به زودی نتیجه‌ای عکس داد، چه، فقدان پایگاهی چنان مهم، در ۶۲۵ق/ ۱۲۲۸م راه را برای استیلای لشکریان صلیبی بر صیدا هموار کرد. در ۲۲ ربیع الاول ۶۲۶ق/ ۱۸ فوریۀ ۱۲۲۹م میان نمایندگان ملک کامل ایوبی، حاکم مصر (۶۱۵-۶۳۵ق) و امپراتور فردریک مذاکرات صلحی در جریان بود که به موجب آن تبنین همچون بیت‌المقدس و برخی شهرهای دیگر ضمیمۀ قلمرو صلیبیان می‌شد. [۱۰۵]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۲۲۳-۲۲۴، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
کامل که از عاقبت مقابله با پادشاه فرنگان بیمناک بود، با وجود ناخشنودی و اعتراض مسلمانان به این صلح تن در داد. [۱۰۷]
حتی، فیلیپ، تاریخ لبنان، ج۱، ص۳۷۰، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
[۱۰۸]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۲۲۴، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
[۱۰۹]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۸۹، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
پس از آن، صلیبیان دژ تبنین را بازسازی کردند. [۱۱۰]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۲۲۳-۲۲۴، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
چندی بعد ملک مغیث یوسف (د ۶۳۰ق)، پسر مغیث محمود، تبنین و هونین را تصرف کرد. ۱۰ - تصرف تبنین توسط فرنگاناما دیری نپایید که در ۹ شوال ۶۳۸ق/۲۳ آوریل ۱۲۴۱م فرنگان به سبب خیانت صالح عمادالدین اسماعیل ایوبی، حاکم دمشق (۶۳۴-۶۳۵ق و ۶۳۷- ۶۴۳ق) که قصد داشت از فرنگان برضد پسر برادرش، صالح ایوب، حاکم مصر یاری خواهد، تبنین و چند شهر دیگر را از وی گرفتند و آن‌جا تسلیم فیلیپ مونتفورتی شد. [۱۱۳]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۸۹، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۱۱۴]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۳، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۱۱۵]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۲۷۰، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
در پی آن، قلعۀ تبنین به مرکز اصلی تدارکات صلیبیان منطقه بدل گشت؛ چنان که وقتی صلیبیان در عکا به محاصره درآمدند، فیلیپ آنان را با سرباز و مال و سلاح یاری کرد. [۱۱۶]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۸۹-۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
تبنین در ۶۴۱ق/۱۲۴۳م پایگاه اسبتاریه (ه م) بود. [۱۱۷]
مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی، ج۱، ص۶۲، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
در نبرد ۱۳ جمادی الاول ۶۴۲ق/۱۷ اکتبر ۱۲۴۴م که میان لشکریان حمص و دمشق به فرماندهی منصور ابراهیم و فرنگان در دشتی در شمال شرقی غزه روی داد، فیلیپ گروهی بزرگ از نیروهای مسیحی را رهبری می‌کرد، اما در این جنگ گروهی از سران صلیبیان کشته شدند و جمعی نیز به اسارت درآمدند. [۱۱۸]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۲۷۰-۲۷۱، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
تبنین همچنان در دست فرنگان باقی بود، تا آن‌که ملک ظاهر رکن‌الدین بیبرس، سلطان مملوکی مصر و شام (۶۵۸-۶۷۶ق) در شوال ۶۶۴/ ژوئیۀ ۱۲۶۶ آن‌جا را به همراه شهرهایی دیگر از شام فتح کرد. [۱۲۰]
رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ج۳، ص۳۸۳-۳۸۴، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش.
مدتی بعد، طی قرارداد صلحی که میان منصور قلاوون صالحی، سلطان مملوکی مصر و شام، و دام ماراریت (Dame Mararit/Marguerite) (مارگریت)، فرمانروای صور به مدت ۱۰ سال (از ۱۴ جمادی‌الاول ۶۸۴ق/ ۱۸ ژوئیۀ ۱۲۸۵م بب ) به امضا رسید، حاکمیت ممالیک بر تبنین تثبیت شد. [۱۲۱]
ابن عبدالظاهر، عبدالله، تشریف الایام و العصور فی سیرة الملک المنصور، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش مراد کامل، قاهره، ۱۹۶۱م.
۱۱ - تبنین در سده هشتم قمریدر سدۀ ۸ق/۱۴م تبنین و هونین ناحیۀ چهارم از قلمرو صفد، از مملکت شام را تشکیل می‌داد. در این زمان تبنین بر سر راهی بود که جنین را به حِطّین و سپس به صفد می‌پیوست. پس از این، تا به حکومت رسیدن فخرالدین معنی، امیر دروزی (۹۹۴-۱۰۴۲ق) و سیطرۀ او بر لبنان، فلسطین و سوریه، از وضع تبنین آگاهی نداریم. فخرالدین تبنین را به سرباز و سلاح تقویت کرد. [۱۲۵]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
در این دوره تبنین مرکز بلاد بشاره (جبل عامل) بود که مشتمل بر ۸ تا ۹ بخش (مقاطعه) می‌شد. در ۱۰۲۶ق/۱۶۱۷م حسین یازجی حکومت آن‌جا را در مقابل ارسال مالیات بر عهده گرفت. [۱۲۶]
خالدی صفدی، احمد، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، ج۱، ص۵۵، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۱۹۶۹م.
[۱۲۷]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۴، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۱۲۸]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۳۵، (نک : هم، رکینی).
[۱۲۹]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۹۷، (نک : هم، رکینی).
۱۲ - تبنین در سده دوازدهم قمریدر نیمۀ اول سدۀ ۱۲ق/ ۱۸م قلعۀ تبنین ویران بوده است [۱۳۰]
نابلسی، عبدالغنی، رحلتان الی لبنان، ج۱، ص۸۶، به کوشش صلاح‌الدین منجد و استفان فیلد، بیروت، ۱۹۷۹م.
و در ۱۱۶۳ق/۱۷۵۰م بود که عاملیان بازسازی آن را آغاز کردند. [۱۳۲]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۷۷_۷۸، حاشیۀ ۲.
(صالح تجدید بنای قلعه را به نصار، پدر ناصیف، از آل علی‌الصغیر نسبت می‌دهد) در این دوره، حاکم تبنین از میان آل علی الصغیر (اسعد) انتخاب می‌شد. [۱۳۳]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۴، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
هنگامی که آل علی الصغیر و دیگر خاندان‌های عاملیان همگی زعامت ناصیف نصار (د ۱۱۹۵ق/۱۷۸۱م)، شیخ مشایخ جبل عامل را پذیرفتند، تبنین نقشی مهم در حیات سیاسی جبل عامل ایفا کرد. وی به اتفاق برادرش، ابوحمد نصار که در حکومت تبنین با وی شریک بود، گروه‌های عاملیان را برای دفع تجاوز و دفاع از عقیده و مقابله با عثمانی‌ها برمی‌انگیختند. [۱۳۵]
رکینی، حیدر رضا، جبل عامل فی قرن (۱۱۶۳-۱۲۴۷ق)، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، به کوشش حسن محمد صالح، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۱۳۶]
رکینی، حیدر رضا، جبل عامل فی قرن (۱۱۶۳-۱۲۴۷ق)، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش حسن محمد صالح، بیروت، ۱۹۹۸م.
[۱۳۷]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۲، (نک : هم، رکینی).
[۱۳۸]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۱۰-۱۱، (نک: هم، رکینی).
[۱۳۹]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۸۶، (نک : هم، رکینی).
[۱۴۰]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
شیخ ظاهر عمر (د ۱۱۹۶ق/۱۷۸۲م)، متحد ناصیف ــ که همچـون او ــ علی بک کبیر، والی مصر را در حرکت استقلال‌طلبانه‌اش بر ضد دولت عثمانی یاری می‌کرد، [۱۴۱]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۲، (نک: هم، رکینی).
[۱۴۲]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۱۰، (نک : هم، رکینی).
یک‌چند قلعۀ تبنین را پس از ترمیم، پایگاه خویش قرار داد. [۱۴۴]
حتی، فیلیپ، تاریخ لبنان، ج۱، ص۳۶۰، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه.
۱۳ - سلطه دولت عثمانی بر تبنینبا کشته شدن رهبران سه‌گانه، [۱۴۵]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۲، (نک : هم، رکینی).
دولت عثمانی سلطۀ خود را بر تبنین بازیافت. اگرچه بعداً حاکم آن‌جا در پی ائتلاف علی زین، حاکم شحور، و حمزة بن محمد نصار کشته شد. [۱۴۷]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۳۹، (نک : هم، رکینی).
[۱۴۸]
رکینی، حیدر رضا، جبل عامل فی قرن (۱۱۶۳-۱۲۴۷ق)، ج۱، ص۱۰۸، به کوشش حسن محمد صالح، بیروت، ۱۹۹۸م.
احمد پاشا جزار، سردار عثمانی (همین دانشنامه، مقاله جزار) که پیش از این ناصیف را از میان برداشته بود، در ۱۲۱۱ق/۱۷۹۶م بار دیگر به تبنین حمله کرد و شیخ زین خلیل بن موسی شحوری را به قتل رساند و تبنین را با خاک یکسان کرد. [۱۵۰]
لورته، لویس، مشاهدات فی لبنان، ج۱، ص۱۳۰، ترجمۀ کرم بستانی، بیروت، ۱۹۹۶م.
به نظر می‌رسد که تبنین در زمان جانشینان شیخ ناصیف بار دیگر آباد گشته است. گفته می‌شود که حمد بک (د ۱۲۶۹ق)، برادر زادۀ ناصیف، و پسر ابوحمد محمود نصار، قلعۀ تبنین را بازسازی کرد و آن‌جا را مقر حکمرانی خویش ساخت و قصر وی مجمع شعرا گشت. در این دوره، عاملیان نخستین بار به رهبری وی در کنار دولت عثمانی ایستادند. [۱۵۱]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۷۷- ۷۸، (نک : هم، رکینی).
[۱۵۲]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۱۵۳]
امین، حسن، عصر حمد المحمود، ص۴۷، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۵۴]
امین، حسن، عصر حمد المحمود، ص۴۹-۵۰، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۵۵]
امین، محسن، خطط جبل عامل، ج۱، ص۲۵۲، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۵۶]
فقیه، محمدتقی، جبل عامل فی التاریخ، ج۱، ص۳۰۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
وقتی علی بک اسعد، برادر زادۀ حمدبک به حکومت تبنین رسید، در عمران شهر کوشید و برخی از ادبا و علمای شیعه را به تبنین دعوت کرد. علی بک تا ۱۲۸۲ق/۱۸۶۵م که دستگیر و روانۀ دمشق شد، در تبنین حکومت کرد. با مرگ وی حکومت آل علی الصغیر در تبنین به پایان رسید و دولت عثمانی فرمانداری برای آن‌جا تعیین کرد. پس از جنگ جهانی اول، تبنین اشغال و بناهای آن‌جا ویران شد و جز طاق‌ها و برج‌هایی که تخریب آن ممکن نبود، چیزی برجای نماند و متروک گشت. [۱۵۷]
امین، محسن، خطط جبل عامل، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۳، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۵۸]
فقیه، محمدتقی، جبل عامل فی التاریخ، ج۱، ص۳۱۰-۳۲۳، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۵۹]
فقیه، محمدتقی، جبل عامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۴۴-۴۴۵، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۱۶۰]
صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن، ج۱، ص۱۷، (نک : هم، رکینی).
امروزه با وجود تحول در فنون نظامی و پیشرفته‌بودن جنگ ـ افزارها، تبنین همچنان کلید امنیت سواحل جنوبی لبنان به شمار می‌رود. در تهاجم نیروهای اسرائیلی به جنوب لبنان در ۱۳۵۷ش/ ۱۹۷۸م تبنین، به ویژه منطقۀ قلعه و پیرامون آن هدف توپ و هواپیما‌های آنان قرار گرفت. پس از این تهاجم که با مقاومت مردم منطقه روبه‌رو گردید، نیروهای بین‌المللی حافظ صلح با استقرار در جنوب لبنان، تبنین را مقر اصلی خود قرار دادند. [۱۶۱]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
۱۴ - وضعیت کانون‌های علمی در تبنینتبنین از سده‌های پیشین یکی از کانون‌های علمی و فرهنگی به شمار می‌رفت و حلقه‌ها و حوزه‌های درس از دیرباز در آن‌جا دایر بود. [۱۶۲]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۲، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
این شهر دست کم از اوایل سدۀ ۸ق/۱۴م یکی از مراکز شیعۀ امامی بوده است. [۱۶۳]
دمشقی، محمد، نخبة الدهر، ج۱، ص۲۱۱، به کوشش مرن، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
از جمله علمای شیعۀ امامی که از تبنین برخاسته‌اند، می‌توان از فقیه و محدث رجالی، شیخ حسین تبنینی عاملی، مشهور به ابن سودون، و شاگرد وی، شیخ محمد بن علی عاملی تبنینی یاد کرد. محمد بن علی تبنینی، شاگرد شیخ بهایی (د ۱۰۳۰ق) و دارای تألیفاتی ارزشمند است که از آن جمله می‌توان به جامع الاقوال فی علم الرجال و سنن الهدایة فی علم الدرایة اشاره کرد. محمدتقی مجلسی (د ۱۰۷۰ق) از وی روایت کرده است. [۱۷۰]
حر عاملی، محمد، خاتمة تفصیل وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۱۷۳، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۲ق.
[۱۷۱]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۶، ص۱۰۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۷۲]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۶، ص۱۰۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۷۵]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
شیخ زین بن خلیل بن موسی انصاری خزرجی عاملی شحوری (مق ۱۲۱۱) که به دست جزّار، سردار عثمانی، به شهادت رسید، در تبنین کتابخانه‌ای مشتمل بر بیش از ۳ هزار جلد کتاب داشت که جزار آن‌ها را سوزاند. از تألیفات اوست: تاریخ القبائل العربیة الداخلة الی جبل عامل. از دیگر علمای متقدم تبنین، باید از ایوب بن ابی بکر بن خُطلبا تبنینی (د ۶۸۶ق) یاد کرد که از ابن اللتی روایت کرده است. [۱۷۸]
ذهبی، محمد، المشتبه، ج۱، ص۳۴۸، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۲م.
از خاندان برّی عالمان و ادیبانی صاحب نام همچون حسن بری و پسرش، احمد بری در تبنین نام‌بُردارند. [۱۷۹]
امین، محسن، خطط جبل عامل، ج۱، ص۲۵۱، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
زینب فَوّاز (د ۱۳۳۲ق) ادیب، مورخ، نویسنده و پیشتاز نهضت زنان در جهان عرب نیز از تبنین برخاسته است. [۱۸۰]
زرکلی، اعلام، ج۳، ص۶۷.
[۱۸۱]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
[۱۸۲]
امین، محسن، خطط جبل عامل، ج۱، ص۲۵۱، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۱۵ - وضعیت اجتماعی تبنینتبنین امروزه نیز چهرۀ علمی، فرهنگی و تمدنی خود را حفظ کرده، و متخصصانی در شاخه‌های مختلف علمی تربیت کرده است؛ اما اوضاع ناآرام جبل عامل و جنگ لبنان که از ۱۳۵۴ش/۱۹۷۵م آغاز شد، موجب مهاجرت بسیاری از اهالی آن‌جا به ایالات متحدۀ آمریکا و کانادا گردید. [۱۸۳]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۹۰-۳۹۱،بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
این شهر اکنون دارای ادارات رسمی و تأسیسات و خدمات عمومی شهری، مانند مدارس، انجمن‌ها و کانون‌ها، بانک‌ها، سازمان آب و بیمارستان‌هاست و خاندان‌هایی از طوایف مختلف در آن‌جا سکنا دارند. [۱۸۴]
مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، ج۳، ص۲۸۰-۲۸۲، بیروت، ۱۹۸۵م.
۱۶ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ تهرانی، الذریعة. (۲) ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش نزار رضا، بیروت، دارمکتبة الحیاة. (۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۴) ابن تغری بردی، النجوم. (۵) ابن جبیر، محمد، رحلة، به کوشش حسین نصار، قاهره، ۱۹۹۲م. (۶) ابن خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م. (۷) ابن خلکان، وفیات الاعیان. (۸) ابن سناء الملک، هبة‌الله، دیوان، به کوشش محمدابراهیم نصر، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۹م. (۹) ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی دهان، دمشق، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۰) ابن شداد، یوسف، النوادر السلطانیة، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م. (۱۱) ابن طولون، محمد، القلائد الجوهریة، به کوشش محمداحمد دهمان، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰م. (۱۲) ابن عبدالظاهر، عبدالله، تشریف الایام و العصور فی سیرة الملک المنصور، به کوشش مراد کامل، قاهره، ۱۹۶۱م. (۱۳) ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۴) ابن فرات، محمد، تاریخ، به کوشش حسن محمد شماع، بصره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م. (۱۵) ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، بیروت، ۱۹۰۸م. (۱۶) ابوشامه، عبدالرحمان، عیون الروضتین، به کوشش احمد بیسومی، دمشق، ۱۹۹۲م. (۱۷) ابوشامه، عبدالرحمان، کتاب الروضتین، بیروت، دارالجیل. (۱۸) امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م. (۱۹) امین، حسن، عصر حمد المحمود، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۲۰) امین، محسن، خطط جبل عامل، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۱) حتی، فیلیپ، تاریخ لبنان، ترجمۀ انیس فریحه، بیروت، دارالثقافه. (۲۲) حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمدحسینی، بغداد، مکتبة الاندلس. (۲۳) حر عاملی، محمد، خاتمة تفصیل وسائل الشیعة، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، ۱۴۱۲ق. (۲۴) حموی، محمد، التاریخ المنصوری، به کوشش ابوالعید دودو، دمشق، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۲۵) خالدی صفدی، احمد، لبنان فی عهد الامیر فخرالدین المعنی الثانی، به کوشش اسد رستم و فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۱۹۶۹م. (۲۶) دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش مرن، لایپزیگ، ۱۹۲۳م. (۲۷) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م. (۲۸) ذهبی، محمد، المشتبه، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۲م. (۲۹) رانسیمان، استیون، تاریخ جنگهای صلیبی، ترجمۀ منوچهر کاشف، تهران، ۱۳۵۶-۱۳۵۸ش. (۳۰) رکینی، حیدر رضا، جبل عامل فی قرن (۱۱۶۳-۱۲۴۷ق)، به کوشش حسن محمد صالح، بیروت، ۱۹۹۸م. (۳۱) زرکلی، اعلام. (۳۲) سبط ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۳۳) صالح، حسن‌محمد، تعلیقات و حواشی بر جبل عامل فی قرن (نک : هم، رکینی). (۳۴) صدر، حسن، تکملة امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بیروت، دارالاضواء. (۳۵) صوری، ویلیام، الحروب الصلیبیة، ترجمۀ حسن حبشی، قاهره، ۱۹۹۲م. (۳۶) طفیلی، جمیل و دیگران، اطلس لبنان و العالم، بیروت، ۱۹۸۵م. (۳۷) عمادالدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، به کوشش محمدمحمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر. (۳۸) فریحه، انیس، معجم اسماء المدن و القری اللبنانیة، بیروت، ۱۹۸۵م. (۳۹) فقیه، محمدتقی، جبل عامل فی التاریخ، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۴۰) قلقشندی، احمد، صبح الاعشی، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی. (۴۱) لورته، لویس، مشاهدات فی لبنان، ترجمۀ کرم بستانی، بیروت، ۱۹۹۶م. (۴۲) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۴۳) مرهج، عفیف بطرس، اعرف لبنان، بیروت، ۱۹۸۵م. (۴۴) مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، به کوشش محمد حلمی محمد احمد، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۴۵) مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م. (۴۶) مولروینر، ولفگانگ، القلاع، ایام الحروب الصلیبیة، ترجمۀ محمدولید جلاد، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۴۷) مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م. (۴۸) نابلسی، عبدالغنی، رحلتان الی لبنان، به کوشش صلاح‌الدین منجد و استفان فیلد، بیروت، ۱۹۷۹م. (۴۹) نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه. (۵۰) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۵۱) Britannica Atlas، Chicago، ۱۹۹۶؛ ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تبنین»، شماره۵۷۶۴. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|