تازاتازا، یا تازه، شهری‌کهن در شمال شرقی مراکش است. ۱ - موقعیت جغرافیاییاین شهر با جمعیتی حدود ۱۴۲ هزار تن (۱۳۸۴ش/٢٠٠٥م) در°٣٤ و´٢٢ عرض شمالی و°٤ و ´٢ طول غربی [۱]
The World Gazetteer، wwwworld-gazetteercom
در دره‌ای طویل به پهنای ٣ کم‌ـ میان کوه‌های ریف و کوه‌های اطلس متوسط، در فاصلۀ ١٢٧ کیلومتری شرق فاس جای دارد. این دره بزرگ راهی تاریخی را در برمی‌گیرد که از فاس و مکناسه تا وجده و تلمسان و شمال غربی الجزایر امتداد دارد و از دیرباز دارای موقعیتی مهم و سوق‌الجیشی بوده است. وادی اِناون از شاخابه‌های رودخانۀ سبو که میان تازا و فاس جاری است، در آن جریان دارد [۲]
بن عربی، صدیق، المغرب، ج۱، ص٩٤، بیروت، ١٤٠٤ق/١٩٨٤م.
[۳]
لوتورنو، رژه، فاس قبل الحمایة، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۱، ص٦٣، بیروت، ١٤٠٦ق/١٩٨٦م.
[۴]
حاشیۀ ۷، عبادی، احمد مختار، مقدمه بر نفاضة ج۱، ص٣١٢، (نک: هم، ابن‌خطیب).
۲ - دیدگاه مورخانبیشتر مورخان و جغرافی‌نویسان مغربی در آثار خود به وصف تازا پرداخته‌اند. بنابر گزارش آنان، تازا شهری واقع در مرز میان مغرب اوسط و مغرب اقصا بوده است. این شهر در دامنۀ کوه‌هایی بلند در زمینی به پهنای ٦ میل جای داشته، و بارویی استوار از سنگ و آهک آن‌را در برمی‌گرفته است. از کوه‌های پیرامون آن نهرها و آب‌های بسیاری به سوی شهر جریان داشته است. این آب‌ها به وسیلۀ شبکه‌ای از جویبارها به داخل شهر هدایت می‌شده‌اند و محله‌ها و باغ‌های میوۀ انبوه شهر را سیراب می‌کرده‌اند. ۳ - اقتصادتازا شهری با آبی گوارا و هوایی سالم وصف شده است که به سبب برکت و حاصل‌خیزی زمین‌هایش، انبارهای آن پیوسته انباشته از غله و حبوبات بوده، و در باغ‌های انبوه شهر میوه‌هایی چون انجیر، انگور و گردو و انواع میوه به وفور به دست می‌آمده است. دام‌پروری نیز در تازا رونق داشته است. [۱۶]
زهری، محمد، الجعرافیة، به کوشش محمد حاج صادق، ج۱، ص١١٤، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه.
صنعتگران آن سفال‌هایی ظریف می‌ساخته‌اند. از تازا به نواحی مجاور آن، گندم صادر می‌شده، [۱۸]
لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۱، ص٣٥١، بیروت، ۱۹۸۳م.
و در کوهی در نزدیکی آن کانی از طلای مرغوب وجود داشته است. [۱۹]
ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، ج۲، ص٧٩٩، به کوشش آدریان وان لوون و آندره فره، تونس، ١٩٩٢م.
تازا به وسیلۀ شبکه‌ای از راه‌ها به تلمسان در شرق و به فاس در غرب متصل می‌شد. [۲۰]
مراکشی، عبدالواحد، المعجب، ج۱، ص٣٥٧، به کوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، ١٣٦٨ق/١٩٤٩م.
۴ - پیشینه تاریخیپارهای روایات بنای شهر تازا را به قبیلۀ بربر مکناسه ــ که در آغـاز فتـوح اسلامـی در آن نواحـی‌سکنـا داشتنـد ــ نسبـت می‌دهند [۲۱]
ابن‌خلدون، عبدالرحمان، العبر، ج۶، ص١٧٦، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ١٤٠٨ق/ ١٩۸۸م.
[۲۳]
عبدالحمید، سعد زغلول، تاریخ المغرب العربی، ج۱، ص٩٥، اسکندریه، ١٩٩٣م.
و هم از این‌رو، شهر را گاه «مکناسۀ تازا» می‌خوانند. اما برخی از یافته‌های باستان‌شناسی از جمله کاوش غارهای کیفان‌الغماری در نزدیکی تازا نشان می‌دهد که این ناحیه از هزاران سال پیش مسکون بوده است. [۲۵]
حقی، احسان، المغرب العربی، ج۱، ص٣٠٩، بیروت، ۱۹۶۷م.
غیاته از دیگر قبایل بربر ساکن تازا بود و بعدها قبیلۀ عرب مَعقل در آن اطراف سکنا گزیدند. [۲۷]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٢٧، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
[۲۸]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٣٥،به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
۵ - حکومتهاتازا در دوره‌های مختلف حکومت‌های مختلفی به خود دیده است. ۵.۱ - عباسیاندر جمادی‌الآخر ١٧٤/اکتبر ٧٩٠ در دورۀ عباسیان، ادریس بن عبدالله بن حسن مثنّی ضمن استیلا بر مغرب، تازا را نیز گرفت [۲۹]
ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، ج۲، ص٧٩٩، به کوشش آدریان وان لوون و آندره فره، تونس، ١٩٩٢م.
و پس از آن ادریسیان سلطۀ خود را بر تازا حفظ کردند. [۳۰]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۱، ص١٧٢، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
۵.۲ - فاطمیانبا به قدرت رسیدن فاطمیان در قیروان، مَصالة بن حَبوس صنهاجی، سردار عبیدالله مهدی در تاهرت و مغرب اقصا قلمرو یحیی بن ادریس بن عمر، امیر ادریسی، از جمله تازا را از دست وی بیرون کرد و امارت این شهر را به موسی ابن‌ابی‌العافیه مکناسی واگذاشت. [۳۱]
ابن‌خلدون، یحیی، بغیة الرواد، ج۱، ص١٦٧، به کوشش عبدالحمید حاجیات، الجزایر، ١٤٠٠ق/١٩٨٠م.
[۳۳]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۱، ص۱۸۲، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
تازا یک چند نیز برضد فاطمیان، فرمان امویان قرطبه را گردن نهاد [۳۴]
EI۲
در ٤٦٩ق/١٠٧٦م (یا ٤٦٧ق) میان یوسف بن تاشفین مرابطی با ابویعلی امیر تازا جنگ‌هایی شدید در فحص الوادی درگرفت که با پیروزی امیر تازا، این حملات ناکام ماند. [۳۵]
ابن‌عذاری، محمد، البیان المغرب، ج۴، ص٣٠، به کوشش احسان عباس، بیروت، ١٩٨٣م.
۵.۳ - موحدونموحدون در ٥٢٧ق/١١٣٣م (یا ٥٢٨ق) بر تازا استیلا یافتند و عبدالمؤمن بن علی آنجا را تصرف کرد و به سبب موقعیت سوق‌الجیشی منطقه در ٥٢٩ق دستور داد تا رباط تازا را بسازند. [۳۶]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٢٤١، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
[۳۷]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٤٤، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
عبدالمؤمن پیشروی خود را همان‌جا متوقف کرد و برای نبرد با مرابطون در دشت‌ها، اقدامی نکرد. [۳۸]
EI۲
از آن پس تازا را با عنوان رباط نیز می‌خواندند. [۴۰]
زهری، محمد، الجعرافیة، ج۱، ص١١٤، به کوشش محمد حاج صادق، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه.
[۴۱]
دمشقی، محمد، نخبة الدهر، ج۱، ص٣١٣، بیروت، ١٤٠٨ق/ ۱۹۸۸م.
[۴۲]
مراکشی، عبدالواحد، المعجب، ج۱، ص٢٥٥، به کوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، ١٣٦٨ق/١٩٤٩م.
[۴۳]
مراکشی، عبدالواحد، المعجب، ج۱، ص٣٥٧، به کوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، ١٣٦٨ق/١٩٤٩م.
رباط نامیدن تازا به آن ارزش مذهبی می‌داد، اما تازا هیچ‌گاه نقش مذهبی رباط را نداشت و تنها به عنوان پادگان نظامی که از جادۀ منتهی به فاس پاسداری می‌کرد، باقی ماند [۴۴]
EI۲.
۵.۴ - مرینیاندر ذیحجۀ ٦١٣/ مارس ١٢١٧ امیر عبدالحق نخستین فرمانروای مرینی با نمایندۀ موحدون در تازا وارد جنگ شد. فرمانده موحدی با وجود بسیج لشکریِ فراوان، کشته شد و نیروهایش منهزم گردیدند. پس از ضعف و انحلال دولت موحدون، عثمان بن عبدالحق مرینی (حک ٦١٤-٦٣٧ق) تازا را به صلح زیر فرمان درآورد و مالیاتی معین بر آنان بست. [۴۵]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٧٤، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
[۴۶]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٧٧، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
[۴۷]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الذخیرة السنیة، ص٣٧، رباط، ١٩٧٢م.
[۴۸]
Abun،Nasr، J M، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱، A History of the Maghrib، Cambridge، ۱۹۷۱.
مرینیان به دنبال تثبیت موقعیت خود در ناحیۀ تازا و ریف جنوبی، فاس را در پی حملات مکرر در ٦٣٠ق/١٢٣٣م به تصرف درآوردند [۴۹]
سراج‌اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، ج۲، ص١٣٦، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، ١٩٨٤م.
و از آن پس تازا یکی از نواحی فاس (پایتخت مرینیان) گردید. [۵۰]
مراکشی، عبدالواحد، المعجب، ج۱، ص٢٤٥، به کوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، ١٣٦٨ق/١٩٤٩م.
۵.۵ - حفصیانهنگامی که ابوزکریا حفصی امیر افریقیه (٦٢٥-٦٤٧ق/ ۱۲۲۸-۱۲۴۹م) فرمان موحدون را وانهاد و دولت حفصیان را برپا کرد، بیشتر مغرب از جمله تازا را زیر سلطۀ خویش درآورد. [۵۲]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٦٢، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
[۵۳]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص٣٨٢-٣٨٣، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م.
[۵۴]
ابن‌ابی‌زرع، علی، الذخیرة السنیة، ج۱، ص٧١-٧٣، رباط، ١٩٧٢م.
در زمان حکومت ابوبکر ابن‌عبدالحق مرینی، برادرش یعقوب، امارت تازا را در اقطاع خویش داشت و پس از مرگ ابوبکر (٦٥٦ق/ ۱۲۵۸م) به سلطنت رسید. [۵۷]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۳، ص١٩-٢٠، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
مرینیان استحکامات تازا را تقویت، و در ٦٩٣ق/١٢٩٤م و ٧٥٤ق/١٣٥٣م مسجد جامع آنجا را تعمیر، و مدارسی در کنار آن بنیاد کردند. [۵۸]
EI۲.
در ٧٦٣ق/١٣٦٢م تازا یک چند مرکز شورش عبدالحلیم بن ابی‌علی شاهزادۀ مرینی شد. [۵۹]
ابن‌خطیب، محمد، اللمحة البدریة، ج۱، ص١١٨، بیروت، ١٩٧٨م.
[۶۰]
ابن‌خطیب، محمد، نفاضة الجراب، ج۱، ص٣٢٣-٣٢٤، به‌کوشش احمد‌مختار عبادی، بغداد، دارالشؤون الثقافیه.
چندی بعد نیز، ابوحَمّوی دوم موسی بن یوسف، امیر عبدالوادی تلمسان، در ٧٨٤ق/١٣٨٢م تازا را یک هفته در محاصره گرفت و کاخ شاهی را تخریب کرد، اما طرفی نسبت و ناگزیر عقب نشست. [۶۱]
ابن‌خلدون، عبدالرحمان، العبر، ج۷، ص٤٦١-٤٦٢، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ١٤٠٨ق/ ١٩۸۸م.
[۶۲]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۴، ص٦٧، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
۵.۶ - سومین شهر پادشاهی فاسدر وصفی که لئون افریقی (د ح٩٥٦ق/ ۱۵۴۹م) از تازا به دست داده، آنجا را شهری بزرگ و سومین شهر پادشاهی فاس با حدود ٥ هزار خانوار دانسته است که نزدیک به ٥٠٠ خانوار آن یهودی بوده‌اند. به گفتۀ وی، تازا دارای جامعی بزرگ، ٣ مدرسه، حمام‌ها و خانه‌های بسیار و بازارهای منظم بود. بجز کاخ‌های اشراف، مدارس و مساجد که دیوارهای محکم داشتند، سایر خانه‌ها نازیبا بود. نهری کوچک که از کوه‌های اطلس سرچشمه می‌گرفت، در شهر جاری بود و از مسجد جامع می‌گذشت و مرینیان به سبب هوای خوب تازا و هم برای مبادلۀ غله و حبوبات با خرمای صحرانشینان که به تازا می‌آوردند، تابستان را در این شهر اقامت می‌کردند. شاهان فاس (بنی‌وَطّاس) معمولاً تازا را به عنوان اقطاع به فرزند دوم خود واگذار می‌کردند، اما مردمِ کوه‌های بلند و صعب‌العبور اطراف تازا در طاعت شاه فاس نبودند و بدو مالیات و خراج نمی‌پرداختند. [۶۳]
لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، ج۱، ص٣٥٤- ٣٥٨، بیروت، ۱۹۸۳م.
در ٩٦١ق/١٥٥۴م محمد المهدی شریف مراکش (٩٥٥-٩٦٤ق/ ۱۵۴۸-۱۵۵۷م) برای مقابله با تهاجم عثمانیان به فرماندهی صالح پاشا، به تازا رفت و به بنای استحکامات لازم پرداخت، اما منهزم گشت و به فاس بازگشت. [۶۴]
التر، عزیز سامح، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمۀ محمود علی عامر، ج۱، ص١٨٨- ١٨٩، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
سپس در اواخر سدۀ ١٠ق/١٦م یکی از شرفای سعدی ــ احتمالاً احمد المنصور ــ برای حفاظت از چشمه‌هایی که تازا از آن‌ها آب می‌گرفت و هم برای دفع حملات عثمانیان مستقر در الجزایر، برجی در حصار تازا بنا کرد که هم‌چنان در گوشۀ جنوب شرقی حصار شهر برپاست. [۶۵]
EI۲.
در ١٠٠٣ق/١٥٩۵م الناصر پسر سلطان الغالب، برضد عموی خود سلطان المنصور قیام کرد و بر تازا مستولی شد و با گرد آوردن قبایل مجاور مانند بَرانس، کارش بالا گرفت، اما منصور در سال بعد یا ١٠٠٥ق وی را از میان برداشت. [۶۶]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۵، ص١٤٥-١٤٦، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
۵.۷ - علویوندر ١٠٧٥ق/١٦٦٤م مولای الرشید، نخستین حاکم خاندان علوی، تازا را پس از نبردی طولانی گرفت و پیش از استیلا بر فاس، آنجا را مقر خویش ساخت و در همان‌جا بود که وی سفیر فرانسه را در ١٠٧٧ق/١٦٦٦م به حضور پذیرفت. [۶۷]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۷، ص٣٣-٣٤، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
[۶۸]
بن عربی، صدیق، المغرب، ج۱، ص٩٤، بیروت، ١٤٠٤ق/١٩٨٤م.
مولای اسماعیل، برادر و جانشین وی، با شورش برادرزاده‌اش احمد بن مُحرِز و استیلای او بر تازا مواجه گشت. اسماعیل بر ضد او لشکر کشید و وی را به صحرا متواری ساخت. [۶۹]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۷، ص٤٩، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
در ١٢٦٠ق/١٨٤٤م مولای عبدالرحمان، قبیلۀ غیاتۀ تازا را برضد فرانسویان رهبری کرد، اما مغربیان در وادی اسلی شکست خوردند [۷۰]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج٩، ص٤٩-٥٣، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
[۷۱]
EI۲
در ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م مولای حسن بن محمد ضمن لشکرکشی برضد گروه‌های سه‌گانۀ غیاته که موجب آزار اهالی شهر بودند، آنان را ملزم به پرداخت مالیات کرد. [۷۲]
سلاوی، احمد، الاستقصاء، ج۹، ص١٤٣، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م.
۵.۸ - اشغال فرانسویاندر ١٣٢٠ق/١٩٠٢م بوحمارۀ جیلالی زرهونی قیام کرد و با تصرف تازا، خود را سلطان آنجا خواند [۷۳]
Furneaux، R، ج۱، ص۳۶-۳۷، Abdel Krim، Emir of the Rif، London، ۱۹۶۷.
[۷۴]
EI۲
تازا در ۱۴ جمادی‌الآخر ۱۳۳۲ق/١٠ مۀ ١٩١٤م به اشغال فرانسویان درآمد [۷۵]
EI۲
و در پی آن، مبارزاتی مستمر برای کسب آزادی و استقلال صورت گرفت. از جمله، مجاهدان مغربی به رهبری عبدالکریم ریفی (د ١٣٨٢ق/۱۹۶۲م) در سال‌های ١٣٤٣ و ١٣٤٤ق/١٩٢٤ و ١٩٢٥م و ۱۳۷۵ق/١٩٥٦م به پایگاه‌های دشمن حمله کردند. سرانجام در همان سال اخیر در پی استقلال مغرب، تازا نیز آزادی خود را بازیافت. [۷۶]
۳۷۷، Abun-Nasr، ج۱، ص۳۶۵، J M، A History of the Maghrib، Cambridge، ۱۹۷۱.
[۷۷]
Furneaux، R، ج۱، ص۳۶، Abdel Krim، Emir of the Rif، London، ۱۹۶۷.
[۷۸]
Furneaux، R، ج۱، ص۱۸۷، Abdel Krim، Emir of the Rif، London، ۱۹۶۷.
۶ - علما و بزرگاناز تازا عالمان و بزرگانی بسیار برخاسته‌اند [۷۹]
لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ج۱، ص٣٥٥، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۱۹۸۳م.
که «تازی» نسبت دارند، از آن جمله‌اند: عیسی بن عمران تازی (سدۀ ٦ق/۱۲م) قاضی، خطیب و شاعر، و عبدالله بن فارِس تازی (د ٨٩٤ق/ ۱۴۸۹م؛. [۸۲]
زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۱، ص۱.
۷ - آثار تاریخیکتابخانۀ جامع کبیر تازا از کتابخانه‌های مهم مغرب و مشتمل بر نسخه‌های خطی نفیس به ویژه در موضوعات تاریخی است. [۸۳]
حجی، محمد، جولات تاریخیة، ج۱، ص١٢٥-١٢٦، بیروت، ١٩٩٥م.
بجز این، آثار تاریخی بسیاری در تازا برجای مانده که از آن جمله است: مسجد اعظم ساختۀ موحدون؛ مدرسۀ مرینیان؛ باروهای شهر قدیم و برج بزرگ آن‌که طول آن ٢٦ متر است و در آن مخازنی برای نگهداری آب، غذا و ادوات جنگی ساخته بودند؛ و بقایای مدرسه و زاویۀ معروف به زاویۀ انملی. در اطراف شهر نیز مناظر طبیعی و مکان‌های دیدنی بسیاری است که گردشگران را به سوی خود جذب می‌کند [۸۴]
بن عربی، صدیق، المغرب، ج۱، ص٩٤-٩٥، بیروت، ١٤٠٤ق/١٩٨٤م.
[۸۵]
EI۲
۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ١٤٢٠ق/١٩٩٩م. (۲) ابن‌ابی‌زرع، علی، الذخیرة السنیة، رباط، ١٩٧٢م. (۳) ابن‌خطیب، محمد، اللمحة البدریة، بیروت، ١٩٧٨م. (۴) ابن‌خطیب، محمد، معیار الاختیار، به کوشش محمدکمال شبانه، مغرب، ١٣٩٦ق/١٩٧٦م. (۵) ابن‌خطیب، محمد، نفاضة الجراب، به‌کوشش احمد‌مختار عبادی، بغداد، دارالشؤون الثقافیه. (۶) ابن‌خلدون، عبدالرحمان، العبر، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ١٤٠٨ق/ ١٩۸۸م. (۷) ابن‌خلدون، یحیی، بغیة الرواد، به کوشش عبدالحمید حاجیات، الجزایر، ١٤٠٠ق/١٩٨٠م. (۸) ابن‌عبدالمنعم، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ١٩٨٤م. (۹) ابن‌عذاری، محمد، البیان المغرب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ١٩٨٣م. (۱۰) ابن‌ناصرالدین، محمد، توضیح المشتبه، به کوشش محمدنعیم عرقسوسی، بیروت، ١٤٠٧ق/١٩٨٦م. (۱۱) ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش آدریان وان لوون و آندره فره، تونس، ١٩٩٢م. (۱۲) الاستبصار، به کوشش سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، ١٩٨٦م. (۱۳) التر، عزیز سامح، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمۀ محمود علی عامر، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م. (۱۴) بن عربی، صدیق، المغرب، بیروت، ١٤٠٤ق/١٩٨٤م. (۱۵) تاج العروس. (۱۶) حجی، محمد، جولات تاریخیة، بیروت، ١٩٩٥م. (۱۷) حقی، احسان، المغرب العربی، بیروت، ۱۹۶۷م. (۱۸) دمشقی، محمد، نخبة الدهر، بیروت، ١٤٠٨ق/ ۱۹۸۸م. (۱۹) زهری، محمد، الجعرافیة، به کوشش محمد حاج صادق، پورت سعید، مکتبة الثقافة الدینیه. (۲۰) سراج‌اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، ١٩٨٤م. (۲۱) سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، ١٩٥٤-١٩٥٦م. (۲۲) عبادی، احمد مختار، مقدمه بر نفاضة (نک: هم، ابن‌خطیب). (۲۳) عبدالحمید، سعد زغلول، تاریخ المغرب العربی، اسکندریه، ١٩٩٣م. (۲۴) قلقشندی، احمد، صبح الاعشی، قاهره، ١٣٨٣ق/١٩٦٣م. (۲۵) لوتورنو، رژه، فاس قبل الحمایة، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ١٤٠٦ق/١٩٨٦م. (۲۶) لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۱۹۸۳م. (۲۷) مراکشی، عبدالواحد، المعجب، به کوشش محمدسعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، ١٣٦٨ق/١٩٤٩م. (۲۸) Abun-Nasr، J M، A History of the Maghrib، Cambridge، ۱۹۷۱. (۲۹) EI۲. (۳۰) Furneaux، R، Abdel Krim، Emir of the Rif، London، ۱۹۶۷. (۳۱) The World Gazetteer، wwwworld-gazetteercom؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تازا»، شماره۵۷۰۹. |