بحورالالحانبحورالالحان، کتابی معروف در موسیقی ایرانی و عروض فارسی از میرزامحمّدنصیر فرصت شیرازی (۱۲۷۱ـ ۱۳۳۹) است. ۱ - چینش کتاباین کتاب از دو جزء و یک خاتمه تشکیل شده است: جزء اول مقدمه ای است در بحث از موسیقی قدیم ایرانی و جدول هفت دستگاه آن [۱]
محمدنصیربن جعفر فرصت، بحورالالحان، ج۱، ص۴-۲۷، چاپ محمدقاسم صالح رامسری، تهران ۱۳۶۷ ش.
جزء دوم، که در حقیقت جزء بزرگتر و مهم‌تر آن است، با مقدمه کوتاهی در عروض و اسامی بحرهای نوزدهگانه شعر آغاز می‌شود [۲]
محمدنصیربن جعفر فرصت، بحورالالحان، ج۱، ص۲۹-۴۶، چاپ محمدقاسم صالح رامسری، تهران ۱۳۶۷ ش.
و با مجموعه ای از اشعار ( غزلیات ، رباعیات ، یک مثنوی ، یک ساقی نامه ، مقطعات ، مناجات به نظم و نثر ) ادامه می‌یابد [۳]
محمدنصیربن جعفر فرصت، بحورالالحان، ج۱، ص۴۷ـ۳۳۲، چاپ محمدقاسم صالح رامسری، تهران ۱۳۶۷ ش.
و در خاتمه کتاب نیز به حرمت تغنی از نظر اسلام اشاره کوتاهی شده است. [۴]
محمدنصیربن جعفر فرصت، بحورالالحان، ج۱، ص۳۳۳، چاپ محمدقاسم صالح رامسری، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲ - منابع کتاببحورالالحان را می‌توان اولین مأخذ یا یکی از نخستین مآخذ تلقی کرد که در آن از تغییر نظام ادواری به دستگاهی سخن رفته است. این کتاب با وجود اختصار، به منزله پلی است میان موسیقی قدیم و جدید ایران . فرصت اگرچه هیچگونه اشاره ای به منابع مورد استفاده خود نکرده، اما از قراین چنین بر می‌آید که به برخی از آثار پیشینیان، همچون شرح ادوار عبدالقادر مراغی ، [۵]
عبدالقادربن غیبی مراغی، شرح ادوار، ج۱، ص۲۵۵، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۰ ش.
بهجت الروح عبدالمؤمن [۶]
عبدالمؤمن بن صفی الدین، رساله موسیقی، ج۱، ص۶۱-۶۲، بهجت الروح، چاپ ه ل رابینو دی برگوماله، تهران ۱۳۴۶ ش.
و «رساله» غزنوی [۷]
عبدالرحمن بن سیف الدین غزنوی، «رساله»، ج۱، ص۴۱-۴۶، مجله موسیقی، دوره ۳، ش ۱۲ (مرداد ۱۳۳۶ ش).
نظر داشته است.
در عین حال، حتی اگر مندرجات این کتاب مبتنی بر آثار دیگران باشد، اقتباس صرف نیست؛ زیرا گذشته از ایجاز و اختصار سودمند، چون با بیانی ساده و شیوا نگارش یافته، در حد خود، برای آگاهی از مبانی موسیقی قدیم ایران، درخور مراجعه و استفاده است. ۳ - اهمیت کتابمهمترین مزیّت کارِ فرصت، تعیین مقام غزلها در بهترین مواقع و مواضع تغنّی آنهاست. ۴ - چاپبحورالالحان نخستین بار در ۱۳۳۲ به خط میرزا محمود خوشنویس ابن علی نقی شیرازی و به صورت چاپ سنگی در بمبئی انتشار یافت و چاپ حروفی آن در ۱۳۶۷ش به اهتمام محمدقاسم صالح رامسری در تهران منتشر شد. چاپ اخیر زیبایی و دقت چاپ سنگی بمبئی را ندارد، اما فهرستهای آخر آن مزیّتی شمرده می‌شود. ۵ - فهرست منابع(۱) عبدالمؤمن بن صفی الدین، رساله موسیقی، بهجت الروح، چاپ ه ل رابینو دی برگوماله، تهران ۱۳۴۶ ش. (۲) عبدالرحمن بن سیف الدین غزنوی، «رساله»، مجله موسیقی، دوره ۳، ش ۱۲ (مرداد ۱۳۳۶ ش). (۳) محمدنصیربن جعفر فرصت، بحورالالحان، چاپ محمدقاسم صالح رامسری، تهران ۱۳۶۷ ش. (۴) عبدالقادربن غیبی مراغی، شرح ادوار، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۰ ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بحورالالحان»، شماره۵۹۷. |