اوّلیاتاوّلیات یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای قضایای مورد تصدیق عقل بدون نیاز به چیزی غیر از تصور اجزای قضیه است. ۱ - توضیح اصطلاحاولیات از اقسام قضایای یقینی بدیهی و عبارت است از: قضایایی که بالذات مورد تصدیق و یقین عقل قرار می‌گیرند و انسان در حکم کردن به آنها به هیچ چیز دیگری غیر از تصور موضوع و محمول و نسبت بین آنها نیاز ندارد و آدمی در توجه به آن چنین می‌پندارد که پیوسته عالِم به آنها بوده است. [۲]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۲۰۲.
در این نوع قضایا همین که ذهن؛ موضوع، محمول و نسبت حکمیه را تصور کند، یقین به نسبت حکمیه و ثبوت محمول برای موضوع پیدا می‌کند؛ یعنی سبب یقین در آنها نفس اجزای قضیه است و موضوع، لذاته اقتضای ثبوت یا انتفای محمول می‌کند؛ مانند قضیه «هر کلی از جزء خود بزرگ‌تر است» که قضیه‌ای عقلی و اوّلی است و مستفاد از حس و استقرا یا چیز دیگر نیست. [۸]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹۳.
به بیان دیگر، اوّلیات، قضایایی کلی‌اند که خود به خود روشن و معلوم‌اند و به اثبات احتیاج ندارند، بلکه تصور موضوع، محمول و نسبت برای جزم به حکم کافی است [۱۰]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال‌المیزان، ص۱۴۵.
و به هر انسان سلیم‌الفطره‌ای عرضه شوند، بی‌چون و چرا آنها را می‌پذیرد؛ مانند: هر کل از جزء خود بزرگ‌تر و اجتماع نقیضین محال است، که با تعقل موضوع، محمول و نسبت، جزم به حکم تحقق می‌یابد. این‌گونه قضایا را در اصطلاح، «اولیات» خوانند. [۱۳]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۶۲.
۲ - تصور و تصدیق بدیهیبه عقیده حکما ذهن بشر طوری آفریده شده است که خود به خود بعضی مفاهیم، اعم از تصوری و تصدیقی را در می‌یابد؛ تصور بدیهی مانند: تصور هستی و مانند آن، و تصدیق بدیهی مانند: اعتقاد ما به اینکه ارتفاع و اجتماع نقیضین محال است. این‌گونه مفاهیم تصوری و تصدیقی به عقیده آنان، نخستین مبادی علم و ادراک‌اند و تا ذهن، این‌گونه معانی را نپذیرد قادر به دریافت علوم اکتسابی نخواهد بود. [۱۴]
صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء، ص۳۷۶.
[۱۵]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۶۹.
[۱۶]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۳۲۴.
[۱۷]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ج۲، ص۱۵۳.
[۱۸]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۶۶-۱۶۷.
[۱۹]
ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق، ص۱۶۴.
۳ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: (۱) صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء. (۲) قوام صفری، مهدی، ترجمه برهان شفا. (۳) خوانساری، محمد، منطق صوری. (۴) ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق. (۵) شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. (۶) ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات. (۷) قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. (۸) خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. (۹) حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. (۱۰) مظفر، محمدرضا، المنطق. (۱۱) شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). (۱۲) مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. (۱۳) خوانساری، محمد، منطق صوری. (۱۴) ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، دانشنامه علائی. (۱۵) ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. (۱۶) فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال‌المیزان. (۱۷) ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. ۴ - پانویس
۵ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «اوّلیات»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۱/۱۶. رده‌های این صفحه : اصطلاحات منطقی | اقسام قضایا | تصدیقات بدیهی | قضایای یقینی | مقدمات برهان | مواد قیاس
|