التجلیاتالاءلهیةالتجلیّات الاءلهیّة، کتابی عرفانی به عربی در باره توحید و تجلیات آن، از محیی الدین ابن عربی می‌باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - علت نگارش ۱.۲ - تاریخ نگارش ۲ - محتوای التجلیّات الاءلهیّة ۲.۱ - توحید ۲.۲ - گفتگو با مشایخ ۲.۳ - موجبات وصول به مقام کشف ۲.۴ - شرط آگاه شدن از غیب ۲.۵ - متحقق شدن به علم ۲.۶ - مراتب توحید ۳ - اثر بی‌مانند ابن عربی ۴ - بررسی موضوعات التجلیّات الاءلهیّة ۵ - منتقدان التجلیّات الاءلهیّة ۵.۱ - ابن تیمیه ۵.۲ - ماسینیون ۶ - شروح و تعلیقات التجلیّات الاءلهیّة ۶.۱ - تعلیقات ابن سودکین ۶.۲ - کشف الغایات ۶.۳ - فصوص الیاقوت ۶.۴ - شرحی بخشی از کتاب ۶.۵ - تعلیقات یحیی ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - معرفی کلی التجلیّات الاءلهیّة۱.۱ - علت نگارشابن عربی کتاب التجلیّات الاءلهیّة را در اوایل اقامت در مشرق اسلامی و پیش از عزیمت به دمشق (۶۲۰) و به خواهش صدرالدین قونیوی نوشته است. [۱]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه طاهری عراقی، ص ۵، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۲]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۴، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۳]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۱۶، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۴]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۱۸، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱.۲ - تاریخ نگارشتاریخ دقیق تألیف آن معلوم نیست؛ چون در یکی از نسخه‌های آن تاریخ‌های چند «سَماع» ذکر شده (۶۰۶، ۶۱۷ و ۶۲۷)، احتمالاً پیش از ۶۰۶ تألیف شده است. [۵]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه طاهری عراقی، ص ۵، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۶]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۸۳ـ۸۴، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
ابن عربی در فهرستی که در ۶۲۷ از مصنفات خود تهیه کرده و نیز در اجازه‌نامه‌اش به الملک المظفر در ۶۳۲ راجع به نقل نوشته‌هایش، از این کتاب نام برده است. [۷]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۴، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۲ - محتوای التجلیّات الاءلهیّة۲.۱ - توحیدبه نظر ابن عربی [۸]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۵۶، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
به توحید ــ چنان‌که شایسته است ــ پرداخته نشده و مباحث آن بدقت تحلیل نشده است.به نظر او [۹]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۵۷، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
مشایخ صوفیه به حسب فکر و اراده و حس و ذوق خود، به ساحت توحید مخلصانه قدم نهاده‌اند، اما توفیق صعود به مراتب متعالی آن را نیافته‌اند، ازین‌رو وی در التجلیّات در قالب سفری انفسی، به صورت شخصی غریب از زمان و مکان ظاهر شده که همراهش امانتی است که برای قدما و معاصران او مجهول بوده است.۲.۲ - گفتگو با مشایخاو در تجلیات گوناگون این سفر ، از مشایخ متقدم صوفیه در باره توحید و مظاهر گوناگون آن پرسش کرده و خود پاسخ داده است [۱۰]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۱۷، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
مثلاً با جُنَید در باره غیب و شهود حق [۱۱]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۷۲، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
و تجلی توحید ربوبی [۱۲]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۴۰۷ـ۴۱۰، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
سخن گفته و با حلاج در باره تجلی العلة [۱۳]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۷، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
و با ذوالنون [۱۴]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۹۲ـ۳۹۳، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
در باره تشبیه و تنزیه و با ابن عطا در باره تجلیات معرفت [۱۵]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۴۱۷ـ۴۱۹، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
گفتگو کرده است.برخی مشایخ صوفیه، از جمله جنید [۱۶]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۴۰۸ـ۴۱۰، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
و ابوسعید خَرّاز ، [۱۷]
ابن عربی، رسائل ابن العربی، ج۲، ش ۲۳، ص۳۴، کتاب التجلیّات، بیروت (بی تا).
از پاسخ به پرسش‌های ابن عربی و ادامه گفتگو با او اظهار ناتوانی کرده‌اند.۲.۳ - موجبات وصول به مقام کشفبه نظر ابن عربی [۱۸]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۶، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
آمیختگی دو نور ایمان و اسلام در انسان ، موجب وصول به مقام کشف و معاینه و مطالعه خواهد شد.۲.۴ - شرط آگاه شدن از غیباو می‌گوید [۱۹]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۴۳، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
شرط آگاه شدن انسان از غیب، طهارت نفس و پیراستگی از کدورات بشری است.۲.۵ - متحقق شدن به علمابن عربی در این کتاب [۲۰]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۴۸ـ۳۵۰، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
به مخاطب توصیه کرده است که از لذاتی که موجب حجاب می‌شود، بپرهیزد و به علم ــ که نزد وی شریف‌ترین مقام است و موجب عبودیت انسان می‌شود ــ متحقق شود.۲.۶ - مراتب توحیداو توحید را دارای سه مرتبه می‌داند: توحید عِلم که توحید دلیل یا توحید عامه است؛ توحید حال که در آن حق، وصف عارف می‌شود؛ بار دیگر توحید عِلم که توحید مشاهده است و این مرتبه شهود اشیا از حیث وحدانیت است. [۲۱]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۳۵۳ـ۳۵۴، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۳ - اثر بی‌مانند ابن عربیالتجلیّات الاءلهیـّة را، به دلیل شیوه خاص آن در ادای معانی و تصور افکار، در میان آثار ابن عربی بی مانند دانسته‌اند و گفته‌اند که از نظر ادبی می‌توان آن را با رسالة الغفران ابوالعلاء مَعَرّی (متوفی ۴۴۹) مقایسه کرد. ۴ - بررسی موضوعات التجلیّات الاءلهیـّةدر این کتاب مبحث تجلیات به طور پراکنده و موجز مطرح شده، اما مباحث توحید، تحلیلی و تفصیلی است. [۲۲]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه طاهری عراقی، ص ۶ـ۷، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
ابن عربی در دیگر آثار خود نیز بحث توحید را مطرح کرده، اما در این کتاب به صورتی بدیع به آن پرداخته است. [۲۳]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۵۴، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۵ - منتقدان التجلیّات الاءلهیـّة۵.۱ - ابن تیمیهابن تَیمیَّه این کتاب را «التخیّلات الشیطانیّة» نامیده است. [۲۴]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۵، پانویس ۱، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۵.۲ - ماسینیونماسینیون نیز در تحلیل انتقادی از آن گفته است که عقیده توحید در این کتاب، بر پایه تمایز قایل نشدن میان وحدت عددی و وحدت ذاتی است. [۲۵]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، ج۱، ص۵، پانویس ۱، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۶ - شروح و تعلیقات التجلیّات الاءلهیـّةپنج تعلیقه و شرح بر التجلیّات الاءلهیّـة نوشته شده که به ترتیب اهمیت عبارت‌اند از: ۶.۱ - تعلیقات ابن سودکینتعلیقات ابن سودکین یکی از تعلیقات مهم کتاب التجلیّات الاءلهیـّة است. به گزارش ابن سودکین (متوفی ۶۴۶)، در ۶۱۰ یکی از عالمان حلب از این کتاب انتقاد کرد. ابن عربی در آن هنگام در حلب نبود، اما پس از بازگشت وی (۶۱۰ یا ۶۱۱)، ابن سودکین ماجرا را برای او نقل کرد و ابن عربی در توضیح و تبیین متن کتاب مطالبی گفت و او آن‌ها را نوشت؛ ازین‌رو تعلیقات ابن سودکین متمم کتاب به شمار می‌آید. [۲۶]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۴ـ۱۱، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
تعلیقات ابن سودکین را به اشتباه به صدرالدین قونیوی نسبت داده‌اند. [۲۷]
عثمان اسماعیل یحیی، مؤلَّفات ابن عربی: تاریخها و تصنیفها، ج۱، ص۲۳۳، ترجمه عن الفرنسیه احمدمحمد طیب، (مصر) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۶.۲ - کشف الغایاتکشف الغایات فی شرح مَاَ اکْتَنَفَتْ علیه التَّجَلیّات که در متنِ دست‌نوشت آن، به هویت مؤلف و زمان و مکان تألیف و غرض مؤلف از تألیف آن اشاره نشده است. [۲۸]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۳، ۱۱، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
بروکلمان نوشته‌ای با عنوان کشف الغایات شرح کتاب التجلیّات از تألیفات عبدالکریم گیلانی (جیلی، متوفی ۸۲۰) معرفی کرده که نسخه خطی آن در کتاب‌خانه رضا در رامپور هند موجود است، اما معلوم نیست که این کتاب شرح التجلیّات الاءلهیّـة ابن عربی باشد. [۲۹]
ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، مقدمه یحیی، ص ۱۱، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۶.۳ - فصوص الیاقوتفصوص الیاقوت فی اسرار اللاهوت، تألیف ابراهیم بن حیدر صفوی (۱۱۵۱) در شرح قسمت‌هایی از التجلیّات الاءلهیّـة و فصوص الحکم. [۳۰]
عثمان اسماعیل یحیی، مؤلَّفات ابن عربی: تاریخها و تصنیفها، ج۱، ص۲۳۳، ترجمه عن الفرنسیه احمدمحمد طیب، (مصر) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۶.۴ - شرحی بخشی از کتابشرح بخشی از التجلیّات که مؤلف آن نیز ناشناخته است. [۳۱]
عثمان اسماعیل یحیی، مؤلَّفات ابن عربی: تاریخها و تصنیفها، ج۱، ص۲۳۳، ترجمه عن الفرنسیه احمدمحمد طیب، (مصر) ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۶.۵ - تعلیقات یحییتعلیقات و حواشی عثمان یحیی یکی دیگر از تعلیقات و حواشی کتاب می‌باشد. التجلیّات الاءلهیّـة نخستین بار در ۱۳۶۷ بر اساس نسخه خطی کتاب‌خانه آصفیه حیدرآباد و به اهتمام مؤسسة دایرة المعارف العثمانیّة در مجموعه رسائل ابن عربی در حیدرآباد دکن چاپ شد و بعدها در بیروت (بی تا.) افست گردید. سپس عثمان اسماعیل یحیی متن تصحیح شده آن را همراه با تعلیقات ابن سودکین و کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات و مقدمه و حواشی خود، در نُه شماره مجله المشرق در بیروت (۱۹۶۶ـ ۱۹۶۷) چاپ کرد. این چاپ ۱۰۹ فصل، و هر فصل عنوانی مستقل و چند بند دارد و در آن توضیحات شارحان و مصحح به صورت پانویس آمده است. این متن با مقدمه فارسی احمد طاهری عراقی در ۱۳۶۷ ش در تهران چاپ عکسی شده است. مزیّت این چاپ، فهرست‌های متنوع و دقیقی است که مصحّح برای آن تهیه کرده است. ۷ - فهرست منابع(۱) ابن عربی، التجلیّات الاءلهیّـة، همراه با تعلیقات ابن سودکین، و، کشف الغایات فی شرح ما اکتنفت علیه التجلیّات، چاپ عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۲) ابن عربی، رسائل ابن العربی، کتاب التجلیّات، بیروت (بی تا). (۳) عثمان اسماعیل یحیی، مؤلَّفات ابن عربی: تاریخها و تصنیفها، ترجمه عن الفرنسیه احمدمحمد طیب، (مصر) ۱۴۱۳/۱۹۹۲. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التجلیّات الاءلهیّة»، شماره۳۲۹۹. |