اشتمالاشتمال اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای یکی از دو راه رسیدن از معلومات به مجهول در برهان است. ۱ - تعریف اشتمالاشتمال در لغت به معنای شامل بودن و در بر داشتن، و در اصطلاح، یکی از راه‌های رسیدن از معلومات به مجهول (مطلوب) در برهان است. ۲ - توضیح اصطلاحتوصل از معلومات به مجهول در برهان یا از طریق استلزام است یا از طریق اشتمال. در استلزام از ملزوم به لازم انتقال صورت می‌گیرد؛ مانند انتقال از معلومات به مجهول در قیاسات استثنائی. در طریق اشتمال، انتقال از امری به امر دیگری صورت می‌گیرد که میان آن دو با هم یا با امر سومی نوعی رابطه اشتمالی موجود باشد. مثلا در اکثر قضایای حملی رابطه بین موضوع و محمول رابطه اشتمال است، یعنی محمول اعمّ از موضوع است و بنابراین مشتمل بر آن است. در صورتی که در قضایای شرطی رابطه بین مقدم و تالی رابطه استلزام است. «چون تصورات عقلی حاصل شود، میان آن بسبب تعلقاتی که ماهیات آن تصورات را به یکدیگر باشد از اشتمال و عروض و تقابل، نسبی ایجابی و سلبی ادراک کند». «... توصّل از معلومات به مجهولی که مطلوب باشد یا بطریق استلزام باشد یا بطریق اشتمال». ۳ - موارد اشتمالبنابراین طریق اشتمال موارد ذیل را در بر می‌گیرد: ۱. در صورتی که میان معلوم و مطلوب رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار باشد؛ چه معلوم عام باشد و مطلوب خاص، مانند برهان قیاسی و چه برعکس، مانند استقرا. ۲. عامی بر هردو (معلوم و مطلوب) مشتمل باشد؛ مانند تمثیل. رابطه بین موضوع و محمول در بیشتر قضایای حملی، رابطه اشتمال است؛ یعنی محمول، اعم از موضوع است و بنابراین مشتمل بر آن است، در صورتی که در قضایای شرطی، رابطه بین مقدم و تالی، رابطه استلزام است. ۴ - نکتهدر صنعت شعر از محاکات شعری سخن به میان می‌آید که دو طریق دارد: استدلال و اشتمال. استدلال در آنجا به این معناست که از طریق تشبیه بر شبیه دلالت شود. اشتمال، عبارت است از اینکه چیزی نشان داده شود (در شعر آورده شود)، ولی در حقیقت، چیز دیگری اراده شده باشد. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «اشتمال»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۱/۵. خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۱۸. رده‌های این صفحه : اصطلاحات منطقی | قضایای حملیه
|