کاخ بلکوارابُلکُوارا، یکی از کاخ‌هایی که به فرمان متوکل ، خلیفه عباسی ، در نیمه نخست سده سوم بر کرانه شرقی رود دجله ساخته شد. فهرست مندرجات۲ - وضعیت فعلی بُلکُوارا ۳ - محل بُلکُوارا ۴ - هزینه ساخت بُلکُوارا ۵ - تاریخ بنای بُلکُوارا ۶ - ویژگی‌های معماری بُلکُوارا ۷ - بخش درونی کاخ بلکوارا ۸ - مساجد بلکوارا ۹ - تزیینات بلکوارا ۹.۱ - گچ‌بری‌ها ۹.۲ - تاقچه‌ها ۹.۳ - طلاکاری ۹.۴ - کاشی‌های لعاب‌دار ۹.۵ - درهای اتاق‌ها ۹.۶ - پنجره‌ها ۹.۷ - سقف تالارها ۹.۸ - تزیین نماهای خشتی ۱۰ - مقایسه بلکوارا با بناهای دیگر ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - اسامی دیگر بُلکُوارانام کاخ بُلکُوارا در منابع تاریخی و جغرافیایی به صورت‌های مختلف چون بلکوارا، [۱]
احمد بن اسحاق یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۸، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۲]
اسحاق بن حسین منجم، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کّل مکان، ج۱، ص۳۷، چاپ فهمی سعد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
بَزکُورا، [۳]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۸۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ۱۹۶۷.
برکوارا، [۴]
علی بن محمد شابشتی، الدّیارات، ج۱، ص۱۵۶، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۵]
سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، ج۱، ص۱۲۸، چاپ فون مژیک، وین ۱۳۴۷/۱۹۲۹.
برکوار، [۶]
علی بن محمد شابشتی، الدّیارات، ج۱، ص۱۵۰، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۷]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمارالقلوب، ج۱، ص۱۶۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۸۵.
[۸]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمارالقلوب، ج۱، ص۱۶۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۸۵.
بزکوارا [۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۶۰۵، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
و برکوان آمده است. [۱۰]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۱۸، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
عواد [۱۱]
کورکیس عوّاد، ذیل کتاب الدّیارات للشّابشتی، ج۱، ص۳۶۶، در شابشتی، الدّیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
ضبط درست آن را برکوارا به معنای لذیذ و گوارا دانسته است، نه بزرگوارا، زیرا این واژه را ایرانیان از اسماء الله می‌دانستند و این ترکیب ندایی معنای «ای قصر بزرگ» می‌دهد و بعید می‌نماید که متوکل (حک :۲۳۲ـ۲۴۷) چنین نامی بر این قصر نهاده باشد.
۲ - وضعیت فعلی بُلکُوارامحل بناهای نیمه ویران بلکوارا که هم اکنون المنقور نامیده می‌شود، [۱۲]
عبدالرزاق حسنی، العراق قدیماً و حدیثاً، ج۱، ص۱۰۹، صیدا ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۱۳]
عبدالرزاق حسنی، العراق قدیماً و حدیثاً، ج۱، ص۱۱۳، صیدا ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۱۴]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۶۵، بغداد ۱۹۷۶.
در حدود شش کیلومتری جنوب شهر سامره جدید و در منتهی الیه جنوبی ناحیه وسیع ویرانه‌های حفاری شده سامره قرار دارد. [۱۵]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳ - محل بُلکُوارابه نوشته یعقوبی بلکوارا در پشت (جنوب) مطیره و رو به شرق [۱۶]
احمد بن اسحاق یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۸، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ۱۳۵۶ ش.
و در واقع بر کرانه شرقی رود دجله و در نیمه راه مطیره به قادسیه ، در پایین سه نهر کوچک منشعب از دجله قرار داشته است [۱۷]
سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، ج۱، ص۱۲۸، چاپ فون مژیک، وین ۱۳۴۷/۱۹۲۹.
و به نظر می‌رسد که آب‌راهی نیز درون کاخ وجود داشته که آب نهری از دجله در آن جریان می‌یافته است. [۱۸]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۶۵، بغداد ۱۹۷۶.
بنابر منابع تاریخی، متوکل برای خود و هر یک از پسرانش، قصرهایی در کنار دجله بنا نهاد و بلکوارا را نیز برای معتز (حک :۲۵۲ـ۲۵۵) ساخت. [۱۹]
احمد بن اسحاق یعقوبی، البلدان، ج۱، ص۳۸، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۲۰]
علی بن محمد شابشتی، الدّیارات، ج۱، ص۱۵۰، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۲۱]
اسحاق بن حسین منجم، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کّل مکان، ج۱، ص۳۷، چاپ فهمی سعد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴ - هزینه ساخت بُلکُوارابه گفته شابشتی، [۲۲]
علی بن محمد شابشتی، الدّیارات، ج۱، ص۱۵۰، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
متوکل برای ساختمان این بنای عظیم مبلغ بیست هزار هزار (بیست میلیون) درهم هزینه کرد. [۲۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۱۸، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
به نوشته همو [۲۴]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۱۸، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
طول تالار صد ذرع و عرض آن پنجاه ذرع بود و تنها با یک قالی ابریشمین زربافت ـ از قالی‌هایی که عباسیان از امویان گرفته بودند ـ فرش شده بود.
در زمان متوکل عمارت‌های متعددی در دو سوی دجله ساخته شد که از بلکوارا در جنوب تا دُور در شمال گسترش می‌یافت. ۵ - تاریخ بنای بُلکُواراهرتسفلد تاریخ ساخت بنای بلکوارا را میان سال‌های ۲۴۰ـ۲۴۵ دانسته است، اما کرسول با توجه به کتیبه‌ای که هرتسفلد در تالار بهاری این کاخ یافته و بر روی آن عبارت «الامیر المعتز بالله بن امیر المؤمنین»، به خط کوفی ساده، آمده است، چنین استدلال می‌کند که بنابر روایت مورخان اسلامی ، [۲۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۴۹، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
معتز لقب امیر (ولایتعهدی) را در ۲۳۵ دریافت کرده است و از این‌رو بایستی این کاخ پس از ۲۳۵ و پیش از ۲۴۵ که متوکل سرگرم بنیاد شهر جعفریه بوده، ساخته شده باشد (هوگ، [۲۶]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۳۸، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۸ ش.
کونل، [۲۷]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۳۴، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۴۷ ش.
زکی محمد حسن [۲۸]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
تاریخ ساخت بنا را بین ۲۴۰ـ۲۴۵ دانسته‌اند).
هرتسفلد از دوازده ژوئیه تا نهم اکتبر ۱۹۱۱ کاوش‌هایی در بلکوارا انجام داد و آثار معماری جالبی در آن یافت. [۲۹]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۶۵، بغداد ۱۹۷۶.
۶ - ویژگی‌های معماری بُلکُوارابلکوارا قصر بزرگی است رو به دجله با منازل مسکونی یک طبقه با حدود پنجاه اتاق و تالارها و حیاط‌های متعدد که تماماً از خشت ساخته شده است. [۳۰]
هوگ، ص ۳۸، ج۱، ص۳۴، ارنست کونل، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۴۷ ش.
حصاری چهارگوش، که هر ضلع آن ۱۲۵۰ متر است، این محل را، که دارای سه دروازه در وسط دیوارهای شمالی، غربی و شرقی است، احاطه کرده است. دیوار جنوبی، که رو به کرانه‌های دجله است، دروازه‌ای نداشته، [۳۱]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۶۵، بغداد ۱۹۷۶.
پانزده متر بالاتر از سطح دریاست و برج‌هایی نیز در کناره‌های آن قرار دارد.
دومین حصار کاخ در همین ضلع قرار دارد که از ساحل تا نقطه تقاطع دو خیابان اصلی امتداد داشته، ۴۶۰•۵۷۵ متر مساحت دارد و با دیواری برج‌دار احاطه شده است. در خارج این حصار باغی مرکب از چهار بخش بوده که در کنار آن لنگرگاهی وجود داشته است. دیوارهای باغ با ستون‌های چهارگوش توکار، تا نزدیک ساحل ادامه داشت و با کلاه فرنگی‌ها تزیین شده بود. [۳۲]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۶۶، بغداد ۱۹۷۶.
[۳۳]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۳۸، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۸ ش.
۷ - بخش درونی کاخ بلکوارااین بخش دارای یک ورودی بزرگ در وسط دیوار شمال شرقی است که درست در مرکز میدانی چهارگوش در محل تقاطع خیابان‌ها قرار دارد. این محوطه چهارگوش، مانند کاخ المَشتی و العاشق به سه بخش موازی تقسیم می‌شود. بخش میانی شامل درهای پشت سرهم، حیاط‌های تشریفات و اتاق‌های شاه نشین است. در دو طرف بخش میانی کاخ خانه‌های انفرادی بسیار تنگاتنگ هم ساخته شده که شبیه خانه‌های شخصی سامرا و شامل شانزده اتاق است که حیاط‌هایی در اندازه ۳•۲ در پیرامون آن قرار دارد و محل اقامت خانواده و احتمالاً حرم ولیعهد بوده است. در این قصر سه حیاط و نُه تالار، که به شکل صلیب منظم شده‌اند، وجود دارد و قرینه سازی محوری در آن رعایت شده است. در بخش شمالی قصر نهادهای مختلفی وجود داشته است از جمله بازار ، حیاط‌های بزرگ برای سربازانِ محافظ و هم‌چنین احتمالاً محوطه وسیعی برای بازی چوگان. ۸ - مساجد بلکوارااین کاخ دارای دو مسجد بوده است. مسجد اول با ابعاد ۳۵•۱۵ متر در حیاط شمالی و نزدیک به دروازه‌های سه‌گانه قرار دارد و دارای دو ردیف ستون هشت تایی از چوب ساج و مرمر بوده است. مسجد دوم که کوچک‌تر بوده در قطعه جنوبی و نقطه مقابل مسجد اوّل قرار داشته و در ابعاد ۳۲/۱۰•۷۶/۷ متر و از خشت ساخته شده بوده است. از آن‌جا که قصر نسبت به قبله ۴۵ درجه اختلاف جهت دارد، این انحراف را در مساجد نیز می‌توان مشاهده کرد. ۹ - تزیینات بلکواراتزیینات در بلکوارا یک دست و یک‌پارچه است و تأثیر زیباشناختی آن ناشی از سفال‌نماهای فوق العاده آن می‌باشد که درک مفهوم جاودانگی از آن‌ها حاصل تکرار آن تزیینات است. اما در خانه‌های شخصی کاخ، نقش و نگار دیوارها دارای تنوع بیشتری است. ۹.۱ - گچبریهادیوارهای تالارها و اتاق‌ها با گچ‌بری تزیین شده و از این نظر با بنای ابن طولون در جنوب قاهره قابل مقایسه است. [۳۴]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
هم‌چنین در سراسر دیوارهای تالار اصلی سه ردیف تاق‌چه تزیینی ایجاد شده است. ۹.۲ - تاقچههادر اتاق‌های کوچک تاقچه‌ها در پایین قرار دارند. ۹.۳ - طلاکاریبعضی اتاق‌ها نیز مانند کلاه فرنگی نزدیک رودخانه به غیر از گچ‌کاری تزیینی با نقاشی‌های دیواری و طلاکاری تزیین شده است. نماهای رو به حیاط و باغ دارای قوس‌های سه‌‌گانه‌ای نظیر بیت الخلیفه و المشتی است که قوس وسطی از نظر ارتفاع و اندازه قوس بزرگ‌تر و مقتبس از ورودی‌های خیابان‌ها و طاق نصرت‌های یونانی است. ۹.۴ - کاشی‌های لعابداردر این نماها کاشی‌های لعاب‌دار با زمینه طلایی کار شده است که نقش مایه آن‌ها پیچک‌هایی به رنگ سبز است که بتدریج از سبز روشن به سبز تیره تغییر می‌یابد؛ رنگ صدفی نیز برای غنچه‌ها و میوه‌ها و رنگ طلایی در زمینه‌ها تقریباً به یک نسبت به کار گرفته شده است. ۹.۵ - درهای اتاقهادرهای اتاق‌ها از چوب عالی ساخته و کاملاً با نقاشی و روکش طلایی پوشیده شده و با میخ‌های مسی با روکش طلایی تزیین گردیده است. ۹.۶ - پنجرههاپنجرهها دارای شیشه‌های رنگی بزرگ آبی تیره، اخرایی روشن و تیره و سبز تیره بوده که با قاب‌هایی دایره‌ای تزیین شده بود. ۹.۷ - سقف تالارهاسقف تالارهای بزرگ با چوب و سقف اتاق‌های کوچک‌تر به سبک یونانی با آجر قاب‌بندی صندوقچه‌ای (قاب‌بند گود چند ضلعی) پوشیده شده است. ۹.۸ - تزیین نماهای خشتیبرای تزیین نماهای خشتی بنا، در حیاط اول و بخش‌های جنبی آن و نیز اتاق شاه نشین از دوغاب گل سفید استفاده شده بود. ۱۰ - مقایسه بلکوارا با بناهای دیگربنای کاخ بلکوارا از نظر ابعاد و عناصر معماری شباهت زیادی به کاخ المشتی و اُخَیضر دارد. به نظر کونل تاثیر معماری بناهای تیسفون و حیره و اقتباس از شکل معماری قصرهای اروپایی به شکل T در کاخ بلکوارا مشهود است. [۳۵]
ارنست کونل، هنر اسلامی، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۳۶]
زکی محمد حسن، فنون الاسلام، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
افزون بر این به نظر می‌رسد که این بنا الهام بخش معماران کاخ توپ قاپوسرای در استانبول ، بویژه در بخش مرکزی مجموعه تالار تاج‌گذاری و ایوان‌های آن، بوده است. [۳۷]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۹۴، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶. (۲) عبدالملک بن محمد ثعالبی، ثمارالقلوب، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۹۸۵. (۳) زکی محمد حسن، فنون الاسلام، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۴) عبدالرزاق حسنی، العراق قدیماً و حدیثاً، صیدا ۱۳۷۷/۱۹۵۸. (۵) سهراب، کتاب عجائب الاقالیم السبعة الی نهایة العمارة، چاپ فون مژیک، وین ۱۳۴۷/۱۹۲۹. (۶) علی بن محمد شابشتی، الدّیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ۱۹۶۷. (۸) طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، بغداد ۱۹۷۶. (۹) کورکیس عوّاد، ذیل کتاب الدّیارات للشّابشتی، در شابشتی، الدّیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۰) ارنست کونل، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۴۷ ش. (۱۱) اسحاق بن حسین منجم، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهورة فی کّل مکان، چاپ فهمی سعد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۲) جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۳) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. (۱۴) احمد بن اسحاق یعقوبی، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ۱۳۵۶ ش. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « کاخ بلکوارا»، شماره۱۷۳۸. |