چاه سقیاچاه سقیا از چاه‌های هفت‌گانه متبرک شده به وسیله پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در وادی بُطحان مدینه، است. ۱ - وجه تسمیهواژه سقیا از سَقَی به معنای نوشاندن است و وجه نامگذاری چاه سقیا را از جهت نوشاندن آب گوارا به دیگری دانسته‌اند. ۲ - مکانچاه سقیا در میانه وادی بطحان و در مکانی به نام سقیا قرار داشت. [۴]
حسيني، محمد کبريت، الجواهر الثمینه، ص۹۵.
گزارشگران نه تنها موقعیت دقیق چاه سقیا را مشخص نکرده‌اند، بلکه همنامی با مکان‌های دیگر در مدینه و اطراف آن، بر ابهام محل چاه سقیا افزوده و گاه به خلط و آمیختگی اطلاعات این مکان‌های همنام و متفاوت انجامیده است. مکانی نیز در وادی فُرع (۱۵۰ کیلومتری مدینه)، [۶]
شراب، محمدمحمدحسن، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۳۰۵.
نیز چاهی به نام بُقع در منطقه نقب بنی‌دینار مدینه [۷]
حازمي، محمد بن موسي، الاماکن، ص۳۷.
و همچنین چاهی با نام سقیا در نزدیکی روستایی با نام قناد، در سمت چپ آبار علی، از جمله این مکان‌هاست. حتی گاه معرفی محل و موقعیت چاه فاطمه، دختر امام حسین (علیه‌السّلام)، با محل چاه سقیا درهم آمیخته شده است. گاه گزارش شده که چشمه‌ای در منطقه سقیا، با فاصله دو روز از مدینه، وجود داشته که برخی با نقد این نوع گزارش‌ها، منطقه سقیا را از نواحی فُرع (۱۵۰ کیلومتری مدینه) دانسته و تصریح کرده‌اند که این گزارش ربطی به چاه سقیای موجود در مدینه ندارد. نیز تطبیق محل چاه سقیا بر انتهای ناحیه النقای مدینه، با نقد برخی معاصران، مواجه شده است. [۱۲]
عياشي، ابراهيم بن علی، المدینة بین الماضی و الحاضر، ص۱۸۷-۱۸۸.
آنچه از مجموع گزارش‌ها و نقد و تفکیک اطلاعات به دست می‌آید این است که چاه سقیا که مورد استفاده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده، در محدوده مدینه واقع بوده و موقعیت تقریبی آن، در منطقه حره غربی میان مدینه تا پله‌های تعبیه شده ثنیة الوداع تعیین می‌شود. این گزارش که چاه سقیا درون سنگ و کوه حفر شده، به نظر برخی محققان، به معنای حفر و ساخته شدن چاه سقیا در سنگریزه‌ها (حَره) است. [۱۳]
نک: عياشي، ابراهيم بن علی، المدینة بین الماضی و الحاضر، ص۱۸۸.
در گزارشی، از بازگشت زائران مرقد نبوی به سمت چاه سقیا یاد کرده‌اند که به نظر سمهودی (م،۹۱۱ق.) با این‌که در این گزارش نام چاه حره ذکر شده، موقعیت جغرافیایی آن بر چاه سقیا منطبق است. نیز به نظر سمهودی شواهدی چون آوردن آب از سقیا، بدون مرکب به خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نشان از فاصله کم چاه با خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دارد و به این ترتیب می‌توان گفت چاه سقیا در محدوده مدینه قرار دارد. [۱۶]
نک: نجفي، سيد محمد باقر، مدینه شناسی، ص۳۰۰.
به هر صورت چاه سقیا، در نزدیکی زمین سعد بن ابی‌وقاص که بعدها مسجد سقیا را در آن‌جا ساختند، قرار داشته است. [۱۸]
نجفي، سيد محمد باقر، مدینه شناسی، ص۲۹۹.
این۳ - مالکچاه، در عهد جاهلیت، در مالکیت ذُکوان بن عبد قَیس زَرقی، از یهودیان متملک بوده و سعد بن ابی‌وقاص این ملک را به مبلغ دو شتر از او خریداری می‌نماید. طبق گزارشی، پدر جابر بن عبدالله انصاری، بعد از بازگشت از غزوه بدر، قصد خریدن این زمین را از آن فرد یهودی داشته است. نیز گفته‌اند سپاه بدر در سر چاه سقیا، در زمین‌های فَلجان، توقف کرد. [۲۳]
نک: عياشي، ابراهيم بن علی، المدینة بین الماضی و الحاضر، ص۱۸۹.
۴ - تبرک توسط پیامبربه نقل از حضرت علی (علیه‌السّلام) آورده‌اند که هنگام خروج برای غزوه بدر، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زمین سعد ابن ابی‌وقاص توقف کرد، وضو گرفت و به سمت قبله ایستاد و برای مردم مدینه دعا کرد. [۲۵]
باشا، ابراهيم رفعت، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۱۸.
گاه این گزارش را این‌گونه آورده‌اند که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، حین عزیمت برای غزوه بدر، از آب چاه سقیا نوشید و به صحابه همراه، فرمان داد از آب چاه سقیا بنوشند و سپس آن حضرت، کنار چاه، نماز خواندند. نیز گزارش شده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) طالب آب گوارای بیوت سقیا بود که برخی بیوت سقیا را بر همان محلی منطبق می‌دانند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، در غزوه بدر، از آن‌جا عبور، و در آن‌جا توقفی کرد. [۳۲]
نجفي، سيد محمد باقر، مدینه شناسی، ص۲۹۹.
طبق گزارش دیگری کسانی مامور آوردن آب از چاه سقیا به خانه‌های همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده‌اند. [۳۴]
بلاذري، احمد بن يحيي، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۹۸.
گفته شده عایشه خود از چاه سقیا آب بر می‌گرفته است. نیز در مسئله غسل دادن بدن مبارک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، افزون بر چند چاه دیگر، آب چاه سقیا نیز پیشنهاد داده شد. (← چاه اریس) این گزارش‌ها بیانگر استفاده مستمر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آب چاه سقیا بوده است.۵ - تاریخچهچاه سقیا، در گذر زمان، از بین رفت تا این‌که یکی از ایرانیان، در سال ۷۷۸ق. آن را بازسازی کرد و از این رو به چاه اعاجم شهرت یافت. در این زمان، سمت شمال چاه سقیا، بنایی وجود داشته و در موسم حج، حاجیان برای استراحت، خیمه‌های خود را در آن برپا می‌کرده‌اند. [۳۷]
مطري، محمد بن احمد، التعریف بما آنست الهجره، ص۱۶۴.
نیز فردی به نام بدر بن برهان مناوی، مشهور به ابن‌علیبه، در سال۸۸۶ق. به مرمت چاه سقیا پرداخت.۶ - ویژگیابراهیم عیاشی، از محققان معاصر مدینه، خود از آب آن نوشیده و آن را پاک و گوارا توصیف کرده است. [۴۱]
عياشي، ابراهيم بن علی، المدینة بین الماضی و الحاضر، ص۱۸۹.
طبق‌اندازه‌گیری برخی معاصران، چاه فعلی سقیا ۱۴متر عمق و ۶ متر قطر دارد. [۴۳]
نجفي، سيد محمد باقر، مدینه شناسی، ص۳۰۰-۳۰۱.
۷ - دوران معاصراین چاه هم‌اکنون در جنوب مسجد سقیا، در جنوب غربی ایستگاه قدیمی راه آهن مدینه- دمشق، واقع شده و فاصله آن تا مسجد عَنبریه که هم‌اکنون مدخل میدان شهر شده، بیش از ۱۲۰متر نیست. بعد از دگرگونی جاده آسفالته مدینه ـ جده، که از جنوب مسجد سقیا می‌گذشت، چاه سقیا موقعیت خود را از دست داد. [۴۴]
نجفي، سيد محمد باقر، مدینه شناسی، ص۳۰۰-۳۰۱.
[۴۵]
نک: عياشي، ابراهيم بن علی، المدینة بین الماضی و الحاضر، ص۱۸۸-۱۸۹.
۸ - فهرست منابع(۱) اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاکهي (م,۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (۲) اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م,۲۴۸ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق. (۳) الاصابة في تمييز الصحابه: ابن حجر العسقلاني (۷۷۳-۸۵۲ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۵ق. (۴) الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه: محمد بن موسي الحازمي (م,۵۸۴ق.)، به کوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا. (۵) امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علي المقريزي (م,۸۴۵ق.) به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۲۰ق. (۶) انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م,۲۷۹ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. (۷) تاريخ المدينة المنوره (اخبار المدينة النبويه): عمر بن شبّه النميري (م,۲۶۲ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق. (۸) التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفه: شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن السخاوي (م,۹۰۲ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۴ق. (۹) التعريف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره: محمد بن احمد المطري (م,۷۴۱ق.)، به کوشش الرحيلي، رياض، دار الملک عبدالعزيز، ۱۴۲۶ق. (۱۰) الجواهر الثمينة في محاسن المدينه: محمد کبريت الحسيني (م,۱۰۷۰ق.)، به کوشش محمد حسن اسماعيل، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق. (۱۱) سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الشمس الشامي (م,۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۴ق. (۱۲) الطبقات الکبري: محمد بن سعد (م,۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۰ق. (۱۳) فرهنگ اعلام جغرافيايي ـ تاريخي در حديث و سيره نبوي: محمد محمد حسن شراب، ترجمه شيخي، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۱۴) المدينة بين الماضي و الحاضر: ابراهيم بن علی العياشي، مدينه، مکتبة العلميه، ۱۳۹۲ق. (۱۵) مدينه شناسي: سيد محمد باقر نجفي، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش. (۱۶) مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م,۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلميه، ۱۳۴۴ق. (۱۷) المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق. (۱۸) معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م,۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. (۱۹) موسوعة العتبات المقدسه: جعفر خليلي، بيروت، الاعلمي، ۱۴۰۷ق. (۲۰) موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م,۱۲۹۰ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، ۱۴۲۴ق. (۲۱) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م,۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م. ۹ - پانویس۱۰ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «چاه روحاء»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۶/۵. |