ناحیه اباضاُباض، ناحیه یا دشت و یا قریه‌ای در صحرای یمامه در شبه‌جزیرۀ عربستان است. ۱ - موقعیت جغرافیایییاقوت، یمامه را جزء اقلیم دوم و به قولی جزء اقلیم سوم به‌شمار آورده [۱]
یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۱۰۲۷، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
که در حد فاصل نجد و یمن قرار داشته و از شرق به بحرین و از غرب به حجاز محدود بوده‌است. [۲]
دائرة المعارف القرن العشرین، ذیل یمامه.
به گفتۀ ابن خلدون یمامه اقامتگاه ملوک بنی حنیفه [۳]
ابن خلدون، تاریخ، ج۴، ص۴۸۳، بیروت، ۱۹۸۶م.
و براساس نوشتۀ حِمْیَری، اُباض قریه‌ای از قراء یمامه و منزلگاه بنی حنیفه بوده‌است. [۴]
حِمْیَری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار، ج۱، ص۲۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
در بعضی منابع تاریخی از اُباض به عنوان دشتی از صحرای یمامه نام برده شده‌است، [۵]
طبری، تاریخ، ج۴، ص۱۹۵۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۰م.
اما یاقوت آن را قریه‌ای در عِرض یمامه دانسته‌است که نخلهای بلندی دارد که در هیچ جای دیگر به بلندی آن‌ها یافت نمی‌شده‌است. [۶]
یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۷۲-۷۳، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
۲ - علت بیشترین شهرتبیشترین شهرت اُباض به علت جنگی است که در صدر اسلام، هنگام خلافت ابوبکر، در ۱۱ق/۶۳۲م [۷]
مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ج۳، ص۳۰۳، قم، ۱۴۰۴ق.
و یا در ۱۲ق/۶۳۳م [۸]
یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۱۰۷۲، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
میان خالد بن ولید سردار سپاهیان مسلمانان با مسلمیۀ کذاب در آن رخ داده‌است. [۹]
طبری، تاریخ، ج۴، ص۱۹۵۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۰م.
در کتب تاریخ اسلام آمده‌است که قوم بنی حنیفه به مدینه آمدند و به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله و سلم) ایمان آوردند و مسلمۀ کذاب نیز با آنان بود و یا این‌که در منزلگاه آنان اسباب و اموال آنان را محافظت می‌کرد. اینان پس از بازگشت به اُباض و پس از رحلت پیامبر اسلام مرتد شدند و مسیلمه ادعای نبوت و یا شرکت در نبوت پیامبر اسلام کرد. [۱۰]
ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۴، ص۲۲۲-۲۲۳، به کوشش مصطفی السقا و دیگران، بیروت، ۱۳۹۱ق.
با آغاز خلافت ابوبکر، خالد بن ولید با جمعی از مهاجرین و انصار که افراد سر‌شناسی چون ثابت بن قیس بن شماس، ابوحنیفه و زید بن الخطاب نیز در بین آنان بودند برای فرونشاندن فتنۀ مسیلمه به یمامه فرستاده شدند. هنگامی که مسیلمه از آمدن خالد و سپاهیان اسلام آگاه شد، با لشکریان خود در جایی به نام عقربا که گویا در ناحیۀ اُباض بوده مستقر شد. [۱۲]
یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۶۹۴، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
با رسیدن خالد به این ناحیه جنگ شدیدی بین دو سپاه درگرفت که عدۀ بسیاری کشته شدند و پس از کشته شدن مسلیمه به دست وحشی مولای جبیر ابن مطعم (قاتل حمزۀ سیدالشهداء) و مردی از انصار. [۱۳]
مسعودی، علی بن الحسین، ناحیه اباض، مروج الذهب، ناحیه اباضقم، ۱۴۰۴ق.
سپاه مسیلمه شکست خورد و پیروزی نصیب مسلمانان گردید. در این جنگ از سپاه مسلمانان ۶۶۰ تن و از سپاه مسیلمه و بنی حنیفه ۰۰ «۷ نقر کشته شدند. ۳ - یوم القیامةدر اشعار شاعران آن دوره و بعد از آن مانندِ شبیب بن یزید بن نعمان بن بشیر و محمد بن زیاد اعرابی از این حادثه با عناوین «یوم اُباض» [۱۵]
یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۷۳، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م.
و «یوم الیمامة» [۱۶]
محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد البجاوی، ایام العرب فی الاسلام، ج۱، ص۱۶۷، بیروت، ۱۳۹۲ق.
یاد شده‌است. جریر نیز به مناسبت این واقعه نام اباض را در شعری آورده‌است. [۱۷]
عبداللـه بن عبدالعزیز بکری، مُعَجَم ما استَعجم، ج۱، ص۹۴، به کوشش مصطفی الصقا، قاهره، ۱۳۶۴ق.
در منابع جدید نامی از این ناحیه برده نشده و گویا در همان سده‌های نخستین اسلامی از بین رفته‌است.۴ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل، بیروت، ۱۳۸۵ق. (۲) ابن خلدون، تاریخ، بیروت، ۱۹۸۶م. (۳) ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی السقا و دیگران، بیروت، ۱۳۹۱ق. (۴) عبداللـه بن عبدالعزیز بکری، مُعَجَم ما استَعجم، به کوشش مصطفی الصقا، قاهره، ۱۳۶۴ق. (۵) حِمْیَری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م. (۶) طبری، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۰م. (۷) دائرة المعارف القرن العشرین. (۸) محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد البجاوی، ایام العرب فی الاسلام، بیروت، ۱۳۹۲ق. (۹) مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، قم، ۱۴۰۴ق. (۱۰) یاقوت، معجم البلدان، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، ۱۸۶۶-۱۸۷۰م. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ناحیه اباض»، ج۲، ص۵۸۶. |