میرزا محمدتقی مستوفی‌الممالک آشتیانیمحمدتقی مستوفی فرزند هاشم خان آشتیانی، از رجال سیاسی سرشناس در اوائل سلطنت فتحعلی شاه قاجار بود. ۱ - معرفی اجمالی"میرزا محمدتقی آشتیانی" پسر "هاشم خان" پسر "آقا محسن آشتیانی" که در اوائل سلطنت"فتحعلی‌شاه" وارد خدمت استیفا (عضو وزارت دارایی) شد و در این زمان "حاج محمدحسین‌خان اصفهانی مستوفی‌الممالک" یعنی وزیر دارایی بود. "میرزا محمدتقی" به تدریج ترقی نمود و عنوانی پیدا کرد و در جنگی که در سال ۱۲۳۷ق میان "ایران" و "عثمانی" درگرفت و غلبه با لشگر ایران شد. میرزامحمد تقی برای مصالحه مامور شده و به ارزنة‌الروم رفت و چندی بعد از طرف فتحعلی‌شاه به لقب قوام‌الدوله رسید. [۱]
خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ص۱۲۶، به کوشش: حسین خدیوجم، تهران، زوار۱۳۴۴.
۲ - وزارت محمدتقی مستوفیدر سال ۱۲۶۲ به جای "منوچهر خان معتمدالدوله" به وزارت و پیشکاری "فیروزمیرزا فرمانفرما" والی فارس تعیین شده و روانه شیراز شد. وزارت او چند ماهی بیش به طول نینجامید که به واسطه تغییر ماموریت "فیروزمیرزا" و آمدن "فریدون میرزا" "قوام‌الدوله" از وزارت استعفا داد و به تهران آمد و به جای وی "میرزاجعفر سوادکوهی" به پیشکاری فارس تعیین شد. چندی نیز به وزارت "بهرام میرزا" برادر "فتحعلی‌شاه" به کرمانشاه رفت. [۲]
سپهر، لسان الملک، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۶۱۱، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷.
فرزندش "میرزامحمد مستوفی قوام‌الدوله" پیشکاری آذربایجان و لقب "قوام‌الدوله" را از او به ارث برد. [۳]
عاقلی، باقر، خاندان‌های حکومتگر ایران، ص۱۹۰.
۳ - شکست مرو و فضاحت قوامالدولهوی که زمانی از مستوفیان درجه یک از رجال سرشناس ایران بود، در سال ۱۲۶۵ق. پس از این‌که "حمزه‌میرزا" پسر بیست و یک ساله "عباس‌میرزا نائب‌السلطنه" از خراسان احضار و به جای او "سلطان مراد میرزا حسام‌السلطنه" به حکومت خراسان فرستاده شد، در همین سال "حمزه میرزا" به استانداری آذربایجان منصوب شد و میرزا محمدمستوفی آشتیانی نیز به وزارت و پیشکاری وی تعیین شد و در سال ۱۲۶۸ق؛ یعنی در تاریخ شکست فضاحت‌بار "مرو" در زمان "ناصرالدین‌شاه" در این سمت بود. در مورد عاقبت قوام‌الدوله که به عنوان فرمانده لشگر در این جنگ حضور داشت. [۴]
فرخ، مهدی، زندگی سیاسی خاندان قوام، ص۱۰.
پس از شکست و رسوایی "مرو" تقریبا تمام کاسه کوزه‌ها بر سر قوام‌الدوله شکست او را با یک وضع بسیار فجیع و مفتضحانه‌ای به تهران وارد کردند [۵]
فرخ، مهدی، خاطرات سیاسی فرخ، ص۶۴.
و این کار هم بیشتر برای این بود که ناصرالدین‌شاه می‌خواست جواهرات و نقدینه‌ای که خود و پدرش در ماموریت به دست آورده بودند، از او بگیرد از دست رفتن مرو یکی از چهار شهر مهم خراسان و کشته شدن سی چهل هزار سرباز ایرانی به بی‌آبرویی و ساختن این شعر مذمت‌آمیز انجامید:آن قوام الدوله کاندر جنگ مرو داد بر باد افسر و دیهیم را وی پس از دادن تقدیمی‌های لازم به شاه به واسطه مساعی میرزا یوسف مستوفی‌الممالک از مرگ نجات یافت [۶]
فرخ، مهدی، خاطرات سیاسی فرخ، ص۶۴.
۴ - بازگشت به سیاستدوباره در سال ۱۲۷۸ق وارد کار شد و در همین سال به سمت وزارت و پیشکاری سلطان حسین میرزا حاکم اصفهان تعیین شد. وی تا سال ۱۲۸۰ق در این سمت بود تا به پیشکاری و وزارت ظل‌السلطان حاکم فارس منصوب شد. [۷]
کاووسی، محمدحسن، اسناد مکمل دوره قاجاریه، ج۹۶، ص۸۷، تهران، مرکز اسناد تاریخی دیپلماسی، ۱۳۸۵.
اما در سال ۱۲۸۲ به دلیل نارضایتی مردم شیراز شورشی عمومی علیه او برپا شد که باعث برکناری و احضار او به تهران شد. قوام‌الدوله در سال ۱۲۸۳ق به سمت وزارت گمرکات تعیین شد و در تشکیلات جدیدی که ناصرالدین‌شاه به دارالشورای کبرای خود در سال ۱۲۸۸داد، قوام‌الدوله نیز یکی از اعضای این شورا انتخاب شد. در همین سال در صدارت مشیرالدوله وزیر محاسب شد. [۸]
موسوی، مهدی، خاطرات احتشام السلطنه، ص۶۰۲، تهران، زوار، ۱۳۶۷.
۵ - وفاتسرانجام وی در سال ۱۲۹۰ق به مرض محرقه در تهران درگذشت و به جای او میرزا هدایت (پدر دکتر مصدق) با لقب وزیر دفتری، رییس دفتر استیفا شد. [۹]
بامداد، مهدی، شرح رجال ایران، ص۲۷۰ ــ ۲۷۲.
او در قم در مقبره اختصاصی که برای خود ساخته بود، به خاک سپرده شد. اعقاب و فرزندان وی از جمله "ابراهیم معتمد‌السلطنه" "حسن وثوق" و "احمد قوام‌السلطنه" نیز در آن‌جا مدفون هستند. [۱۰]
بامداد، مهدی، شرح رجال ایران، ج۳، ص۳۲۴، تهران، زوار، ۱۳۶۶.
۶ - پانویس
۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان قوام»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۰۴/۲۷. رده‌های این صفحه : احزاب سیاسی عصر پهلوی | تراجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | دولت قوام | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه
|